“NEOLİBERAL İMAN” YILLARININ TARIM SEKTÖRÜNDE YARATTIĞI TAHRİBAT - TEORİ DERGİSİ - EKİM 2005
“NEOLİBERAL İMAN” YILLARININ TARIM SEKTÖRÜNDE YARATTIĞI TAHRİBAT
GÖKHAN GÜNAYDIN
ZİRAAT MÜHENDİSLERİ ODASI GENEL BAŞKANI
TÜRKİYE TARIM SEKTÖRÜ, BİRÇOK SORUNLA KARŞI KARŞIYA. TARIMSAL VE KIRSAL ALTYAPI SORUNLARI, YÜZYILI AŞKIN BİR ZAMAN DİLİMİNDEN GÜNÜMÜZE TAŞINIYOR. TOPRAK MÜLKİYET YAPISI ADALETSİZ DAĞILIYOR, İŞLETMELER KÜÇÜK VE PARÇALI. TOPRAK REFORMU ÇABALARININ SONUÇSUZ KALMASI VE ÖRGÜTLENME ALANINDA YAŞANAN “AÇIK”, TARIM SEKTÖRÜNÜ, EMEK SÖMÜRÜSÜNÜN EN YOĞUN YAŞANDIĞI BİR KONUMA TAŞIYOR.
BU YAPININ ÜZERİNDE, ÇEYREK YÜZYILDIR SÜRDÜRÜLEN VE SON BEŞ YILLIK SÜREÇTE DERİNLEŞEN “BAĞIMLI POLİTİKALAR”, SEKTÖRÜ ÇÖKÜŞ NOKTASINA GETİRMİŞ DURUMDA. (1)
SÖZÜ EDİLEN SÜREÇ, TARIM SEKTÖRÜNÜN SOSYO – EKONOMİK VE POLİTİK GÖRÜNÜMLERİ ÜZERİNDE YIKICI ETKİLER YAPTI. ÜRETEN TÜM SEKTÖRLERİN KAN KAYBETTİĞİ VE ÜLKEYE RANT EKONOMİSİNİN EGEMEN OLDUĞU DÖNEMDE, EN ÇOK YARAYI TARIM SEKTÖRÜ ALDI.
AŞAĞIDA, SÜREÇ, DÖNEMLER HALİNDE ANALİZ EDİLMEYE ÇALIŞILACAKTIR. BU ÇALIŞMADA, TARIM SEKTÖRÜNÜN CUMHURİYET BOYUNCA TAŞINAN SORUNLU ALT YAPISI İLE 1980’Lİ YILLARDAN BAŞLAYIP 1990’LI YILLARIN SONUNA DEK YAŞANAN DOLAYLI İLİŞKİNİN KARŞISINDA, TARIM SEKTÖRÜNÜN IMF – DÜNYA BANKASI ARACILIĞIYLA DOĞRUDAN KAPİTALİST SÖMÜRÜ İLİŞKİSİNE KONU EDİLDİĞİ ÇÖKÜŞ YILLARI, İNCELENEN DÖNEMİN DIŞINDA OLMASI NEDENİYLE, KAPSAM DIŞINDA BIRAKILMIŞTIR.
GENEL ÇERÇEVE : 24 OCAK’TAN 12 EYLÜL’E ...
EKONOMİK VE SİYASİ BASKILAR ALTINDAKİ CHP HÜKÜMETİ’NİN 1979 YILI SONLARINDA ALDIĞI ARA SEÇİM YENİLGİSİ SONUCUNDA İSTİFA ETMESİ ÜZERİNE, 43 ÜNCÜ HÜKÜMET KURULDU VE SÜLEYMAN DEMİREL 6 INCI KEZ BAŞBAKAN OLDU: 29.11.1979  (2). BAŞBAKANLIK MÜSTEŞARLIĞI GÖREVİNE, MESS VE SABANCI HOLDİNG’DEKİ ÇALIŞMALARI İLE YERLİ; DÜNYA BANKASI’NDAKİ ÇALIŞMALARI İLE DE YABANCI SERMAYENİN GÜVENİNİ KAZANMIŞ OLAN TURGUT ÖZAL (3) GETİRİLDİ VE ZAMAN YİTİRİLMEDEN YENİ BİR İSTİKRAR PROGRAMI HAZIRLIKLARINA GİRİŞİLDİ.
24 OCAK 1980 KARARLARI, TİPİK BİR IMF İSTİKRAR POLİTİKASI PAKETİ İLE DÜNYA BANKASI YAPISAL UYUM PROGRAMININ TÜM UNSURLARINI İÇERMEKTEDİR: DEVALÜASYON, KİT ZAMLARI VE FİYAT DENETİMLERİNİN KALDIRILMASI, POLİTİKA DEĞİŞİMLERİ ÖNLEMLERİ... ANCAK TÜM BU ALANLARDA, IMF İSTEMLERİNİN DAHA ÜSTÜNDE DÜZENLEMELERE GİDİLMİŞTİR.
24 OCAK 1980, ESAS OLARAK 1970’Lİ YILLARIN İKİNCİ YARISINDA SENDİKAL HAREKET ÇERÇEVESİNDE EMEK ÜCRETLERİNİ ENFLASYONA KARŞI KORUMAYI BAŞARMIŞ OLAN EMEK ÜCRETLERİNİN BASKILANARAK, İTHAL İKAMECİ POLİTİKALARA SON VERİLDİĞİ VE UCUZ EMEĞİN YARATTIĞI “KARŞILAŞTIRMALI ÜSTÜNLÜKTEN” YARARLANILARAK DIŞSATIMA YÖNELİK POLİTİKALARIN UYGULANMAYA BAŞLANDIĞI BİR DÖNÜM NOKTASINI İFADE EDER.
ANCAK 24 OCAK 1980 RUHUNUN TAM ANLAMIYLA YAŞAMA GEÇİRİLEBİLMESİ İÇİN, SENDİKAL HAREKETİN “DİSİPLİNE” EDİLEBİLECEĞİ BASKICI BİR REJİMİN VARLIĞI DA MUTLAK GEREKLİDİR. BU BAĞLAMDA, 24 OCAK VE 12 EYLÜL 1980 BİRLİKTELİĞİNİN TAMAMLADIĞI “PAKETİ” İLE REEL ÜCRETLER İNDİRGENMİŞ, TARIMSAL ÜRÜN FİYATLARI KONTROLÜ YOLUYLA KÖYLÜ GELİRLERİ KISITLANMIŞ, KAMU HARCAMALARI AZALTILMIŞTIR.
DÖNEM İÇİNDE İÇ PİYASANIN TIKANMASI ÜZERİNE DIŞ PİYASAYA YÖNELİNMİŞ; UYGULANAN –NEREDEYSE- KONTROLSÜZ DIŞSATIM YARDIMLARI İLE TÜRKİYE, BÖLGESİNDE ORTA DÜZEY TEKNOLOJİ İÇEREN ÜRÜNLERİN DIŞSATIMCISI BİR ÜLKE KONUMUNA GELMİŞTİR.
ANCAK 1980-1989 ARASINDAKİ 9 YILLIK DÖNEMDE GÖRÜLMÜŞTÜR Kİ, KATMA DEĞERİ DÜŞÜK TARIMSAL HAMMADDELERİ YA DA İLKEL SANAYİ MALLARININ SATIMI İLE ARZULANAN ORANDA DÖVİZ GELİRİ ELDE ETMEK VE DIŞ TİCARET DENGELERİNİ DÜZENLEMEK OLANAKLI DEĞİLDİR. BU DOĞRULTUDA, 1960’LI VE 70’Lİ YILLARDA YAPILAN BİRÇOK TEORİK VE AMPİRİK İKTİSAT ÇALIŞMASI, EŞİTSİZ DEĞİŞİMİN AZ GELİŞMİŞ ÜLKELER ALEYHİNE OLAN SONUÇLARINI ORTAYA KOYMAKTADIR. (4)
BUNUN ÜZERİNE 1989 YILINDA 32 SAYILI KARAR ÇIKARTILARAK, DÖVİZ GETİRME MİSYONU FİNANS KAPİTALE DEVREDİLDİ. ANCAK BU SÜREÇ TE KISA SÜREDE TIKANMIŞTIR. TURGUT ÖZAL VE EKİBİNİN UYGULAMALARI İLE KİT’LERE OLAN KAMU DESTEĞİ ÇEKİLMİŞ, ÖZELLİKLE İŞÇİ SINIFI UĞRADIĞI GELİR KAYIPLARINA KARŞI ARTAN BİR MUHALEFETİ GÖRÜLMEYE BAŞLAMIŞTIR. 1980 SONLARINDA ÜCRET DÜZEYİ VE TARIMSAL FİYATLAR TEKRAR YÜKSELMEYE BAŞLAMIŞTIR. 1988 – ’93 DÖNEMİNDE İÇ TİCARET HADLERİ % 57 ORANINDA TARIM LEHİNE GELİŞMİŞTİR. AYNI DÖNEMDE, TÜRKİYE’DE EMEĞİN BÖLÜŞÜM İLİŞKİLERİNDEKİ PAYI DA GÖRELİ OLARAK ARTMIŞTIR. BU DURUM, TÜRKİYE’DE İŞÇİ VE KÖYLÜ HAREKETİNİN KADER BİRLİĞİNİ ORTAYA KOYMAKTADIR.
EKONOMİNİN DIŞ FİNANSAL HAREKETLERE AÇILMA SÜRECİ, “DIŞALIM ÖNDERLİĞİNDEKİ TALEP İLE 1992 – 93’TEKİ İÇ SPEKÜLATİF PATLAMAYI YARATMIŞTIR. AYNI SÜREÇ ŞİLİ’DE 13 YIL ÖNCE MEKSİKA’DA İSE EŞANLI OLARAK YAŞANMIŞTIR. YABANCI FONLAR 1993 SONLARINDA ÜLKEYİ TERK ETMEYE BAŞLAMIŞ, DIŞ VE İÇ FİNANSAL PİYASALARA BAĞIMLILIK ARTMIŞTIR. FAİZ HADLERİNİN HER AY % 15 – 20 ORANINDA ARTMASI İLE FİNANSAL KURUMLARIN VE BANKALARIN İFLASI ORTAYA ÇIKMIŞTIR. (NİHAYET) NİSAN AYI’NDA BÜYÜK KRİZ PATLAMIŞTIR. 1980 PROGRAMININ ÇÖKMESİYLE, EKONOMİ MUHTEMELEN UZUN YILLAR TOPARLANAMAYACAK DURUMA GELMİŞTİR. OLUMLU DIŞSAL ORTAMLARA BAZI PİYASA MÜDAHALELERİNE KARŞIN, NİHAİ ANALİZDE BRETTON WOODS KURUMLARI TARAFINDAN AKTİF OLARAK DESTEKLENEN REFORM PAKETİNİN FELAKETLE SONUÇLANDIĞI ORTADADIR”. (5)
SERMAYENİN MERKEZİLEŞMESİ VE KISA SÜRELİ SERMAYE HAREKETLERİNİN KURAL TANIMAZ BİR HIZ KAZANMASI, AZ GELİŞMİŞ ÜLKE EKONOMİLERİNİ YAPISAL KRİZLER İLE KARŞI KARŞIYA BIRAKMIŞTIR. 1994 İLE BAŞLAYAN KRİZ DÖNEMLERİNDE, ÜRETKEN TÜM SEKTÖRLERDE YAŞANAN KRİZİ TARIM SEKTÖRÜ DAHA DERİN OLARAK YAŞAMIŞTIR. IMF VE DÜNYA BANKASI’NIN BİÇİMLENDİRDİĞİ “İSTİKRAR PROGRAMLARI”NIN HARCAMA AZALTICI – KAYDIRICI SİYASALARI, ÖZELLEŞTİRME ADI ALTINDA SÜREGİDEN TALAN VE KAMUNUN DEVREDEN ÇIKARAK ÖRGÜTSÜZ KÖYLÜ İLE SERMAYEYİ KARŞI KARŞIYA BIRAKMASI, KİŞİ BAŞINA ULUSAL GELİRİN 1/3’ÜNÜ ALAN TÜRKİYE KÖYLÜSÜNÜN YOKSULLUĞUNU DAHA DA DERİNLEŞTİRMİŞ, AÇLIK SINIRINDA – ALTINDA BİR YAŞAMA MAHKUM ETMİŞTİR.
1994 KRİZİ, SHP – DYP KOALİSYONU ALTINDA YAŞANMIŞ BİR KRİZ SÜRECİ OLARAK ORTAYA ÇIKTIĞINDAN, HER NE KADAR “ÖZAL EKONOMİSİNİN” ETKİ DÖNEMİNİ YANSITIR NİTELİKLER TAŞISA DA, İNCELEME DÖNEMİ DIŞINDA KALMAKTADIR.
ÖZAL’LI YILLARDA TARIM SEKTÖRÜ
1980 SONRASI İTHAL İKAMECİ POLİTİKALARDAN NEOLİBERAL DÜZENE GEÇİŞ, 24 OCAK 1980 KARARLARI İLE BİÇİMLENMİŞTİR. BU GENEL ÇERÇEVENİN TARIMA YANSIMASI; DESTEKLEME KAPSAMININ DARALTILMASI, TARIMSAL ÜRÜN FİYATLARININ BASKILANMASI, İÇ TİCARET HADLERİNİN KESKİN BİR ŞEKİLDE TARIMIN ALEYHİNE DÖNMESİ VE SEKTÖREL ÖZELLEŞTİRMELERİN VURGUN – TALAN SÜRECİNİ YANSITMASI İLE KENDİSİNİ GÖSTERMİŞTİR.
YUKARIDA, ORTAYA ÇIKARDIĞI TEMEL DÖNÜŞÜMÜN ANA HATLARI VERİLEN 24 OCAK KARARLARININ UYGULANDIĞI 1980’Lİ YILLAR, İÇ TİCARET HADLERİNİN HIZLA TARIM ALEYHİNE GELİŞTİĞİ BİR DÖNEM OLMUŞTUR. İÇ TİCARET HADLERİ, 1976 – ’79 YILLARI 100 KABUL EDİLDİĞİNDE, 1988 YILINDA % 53’E DÜŞMÜŞ, BAŞKA BİR İFADEYLE % 47 TARIM ALEYHİNE DÖNMÜŞTÜR. 1929 DÜNYA BUHRANI VE ONU İZLEYEN DÖNEMDE AYNI ORANIN % 27 OLMASI, DÖNEMİN TARIMA OLAN ETKİSİNİ BÜTÜN AÇIKLIĞI İLE ORTAYA KOYMAKTADIR.
SÖZKONUSU DÖNEMDE TARIMSAL KAMU YÖNETİMİNİN “REORGANİZE” EDİLMESİ, SEKTÖREL AÇIDAN YARATTIĞI ETKİLER BAKIMINDAN OLDUKÇA ÖNEMLİDİR. 81 İL, 883 İLÇE, 80.000’İN ÜZERİNDE BUCAK, KÖY VE KÖY ALTI YERLEŞMEYE SAHİP; KIRSAL ALAN YERLEŞMELERİ PARÇALI, TARIM SEKTÖRÜ SOSYO – EKONOMİK YÖNDEN OLDUKÇA ÖNEMLİ OLAN TÜRKİYE’DE SEKTÖRÜN ÇAĞDAŞ VE RASYONEL OLARAK YÖNETİLEBİLMESİ, ETKİN BİR TARIMSAL KAMU YÖNETİMİ İLE OLANAKLIDIR.
TÜRKİYE’DE TARIM BAKANLIĞI, 1924 YILI BAŞINDA KURULMUŞTUR. KURULUŞUNDAN SONRA BİRÇOK KEZ FARKLI BAKANLIKLAR İLE BİRLEŞTİRİLİP AYRILAN, BAĞLI – İLGİLİ KURULUŞ YAPILARI VE HATTA ADI DEĞİŞTİRİLEN BAKANLIK ÜZERİNDEKİ EN KAPSAMLI “REORGANİZASYON”, 1985 YILINDA YAPILMIŞTIR.
1985 REORGANİZASYONU İLE BAKANLIĞIN ZİRAAT İŞLERİ, ZİRAİ MÜCADELE, HAYVANCILIĞI GELİŞTİRME, GIDA İŞLERİ, VETERİNER İŞLERİ, SU ÜRÜNLERİ GENEL MÜDÜRLÜKLERİ KALDIRILMIŞTIR. TARIMSAL ALTYAPI ALANINDA ÖNEMLİ İŞLEVLERİ OLAN TOPRAK-SU GENEL MÜDÜRLÜĞÜ DE KALDIRILARAK, YOL-SU-ELEKTRİK GENEL MÜDÜRLÜĞÜ İLE BİRLEŞTİRİLMİŞTİR.
YENİ YAPISINDA MERKEZDE ANA HİZMET, DANIŞMA VE DENETİM, YARDIMCI HİZMET, İLGİLİ VE BAĞLI BİRİMLER İLE TAŞRA TEŞKİLATINDAN OLUŞAN BAKANLIĞIN, UZMAN BİRİMLERİN KAPATILMASI VE ÇEŞİTLİ YAPILAR İÇİNDE DAĞITILMASINDAN DOLAYI, YÖNETİM GÜCÜNDE ÖNEMLİ AŞINIMLAR ORTAYA ÇIKMIŞTIR. BU AŞINMAYA KOŞUT OLARAK, TÜRKİYE’DEKİ KAMU ÖRGÜTLENMESİNİN DİĞER BİRİMLERİ DE TARIM YÖNETİMİNDE SÖZ SAHİBİ OLMUŞLAR, GÖREVLER VE YETKİLER ÇEŞİTLİ KURULUŞLAR ARASINDA (BAKANLAR KURULU, YÜKSEK PLANLAMA KURULU, PARA KREDİ VE KOORDİNASYON KURULU, TARIM VE KÖYİŞLERİ BAKANLIĞI, SANAYİ VE TİCARET BAKANLIĞI, ENERJİ VE TABİ KAYNAKLAR BAKANLIĞI, DEVLET BAKANLIKLARI, DEVLET PLANLAMA – HAZİNE - DIŞ TİCARET MÜSTEŞARLIKLARI, MERKEZ BANKASI, ZİRAAT BANKASI ..) DAĞITILMIŞTIR. BU DAĞITIMDA YETERİNCE NET BELİRLENEMEYEN GÖREVLER YETKİ ÇATIŞMASINI DA BERABERİNDE GETİRMİŞ, BU YAPININ ÜZERİNE EKLENEN EŞGÜDÜM YETERSİZLİĞİ İSE TARIM YÖNETİMİNİN ETKİSİZLİĞİNİ PERÇİNLEMİŞTİR.
SÜREÇ, TARIM VE KÖYİŞLERİ BAKANLIĞI’NI SEKTÖRÜ YÖNETEN YAPIDAN GİDEREK UZAKLAŞTIRMIŞ, MÜHENDİS İLE KÖYLÜNÜN, BAŞKA BİR DEYİŞLE BİLGİ İLE TOPRAĞIN İLİŞKİSİ KESİLMİŞTİR. ARDINDAN GELEN ÖZELLEŞTİRMELER İLE SEKTÖRÜN YABANCI SERMAYEYE AÇILMASI SÜRECİNDE TARIM BAKANLIĞI’NIN ADETA DEVRE DIŞI BIRAKILMASIYLA, ÇOKULUSLU SERMAYE İLE KÖYLÜ, KURALSIZ PİYASA KOŞULLARINDA KARŞI KARŞIYA BIRAKILMIŞTIR.
ÖZÜNDE SPEKÜLATİF NİTELİKLİ VE REEL YATIRIM DAVRANIŞLARINDAN UZAK, ÜLKE EKONOMİSİNİN RANTİYER TİPİ GİRİŞİMLERLE ETKİLENDİĞİ VE YÜKSEK FAİZ ORANLARI İLE KENDİSİNİ GÖSTEREN DÖNEMDE, TARIM SEKTÖRÜ ÖNEMLİ ÖLÇÜDE OLUMSUZ ETKİLENMİŞTİR. BÖYLE DÖNEMLERDE, ÜRETİM SARMALINDAKİ PARA İLK ÖNCE, EN AZ GETİRİSİ OLAN ALANDAN ÇEKİLİR, KAYNAK GERİ DÖNÜŞÜNÜN HIZ VE MİKTAR OLARAK EN YAVAŞ – EN AZ OLDUĞU TARIM YATIRIMLARI (KAMUSAL VE ÖZEL) ÖNEMLİ ÖLÇÜDE AZALIR VE TARIM SEKTÖRÜ İÇİ SINIF KONUMLANMALARINDA, KAYNAK AKTARIM OLANAĞI BULUNAN TÜM ÖGELER HIZLA TARIMDAN ÇEKİLİR. ANCAK TARIM İŞÇİLİĞİ VE KÜÇÜK MÜLKİYET YAPISININ KIRSAL ALANA MAHKUM ETTİĞİ BÜYÜK BİR KÖYLÜ KİTLESİ, YOKSULLUĞU DERİNLEŞİRKEN, KENDİ EMEĞİNİ DAHA ÇOK SÖMÜRME YOLU İLE KENDİNİ YENİDEN ÜRETME OLANAKLARINI ARAR.
TARIMDA ÖZELLEŞTİRMELERİN SONUCU: YABANCI SERMAYE EGEMENLİĞİ
TARIMSAL KİT’LERİN ÖZELLEŞTİRİLMESİ DE, EMEK - SERMAYE VE BU BAĞLAMDA TARIMSAL ÜRETİM YAPILARI ÜZERİNE ETKİLERİ BAKIMINDAN, OLDUKÇA ÖNEMLİDİR. BU ÇERÇEVEDE TÜRKİYE’DE 1983 YILINDA BAŞLATILAN ÇALIŞMALAR KAPSAMINDA, ÖNCELİKLE 233 SAYILI KHK İLE KİT’LER, İKTİSADİ DEVLET TEŞEKKÜLÜ VE KAMU İKTİSADİ KURULUŞLARI OLARAK İKİYE AYRILMIŞ, TEŞEBBÜS KURMA YETKİSİ YASAMADAN YÜRÜTMEYE DEVREDİLMİŞ, TASFİYE – DEVİR - SATIŞ YETKİSİ EKONOMİK İŞLER YÜKSEK KOORDİNASYON KURULU’NA TANINMIŞTIR. 1985 YILINDA DÜNYA BANKASI DESTEĞİYLE HAZIRLANAN “ÖZELLEŞTİRME ANA PLANI” SONRASINDA, 1986 YILINDA 3291 SAYILI KAMU İKTİSADİ TEŞEBBÜSLERİNİN ÖZELLEŞTİRİLMESİ HAKKINDA KANUN ÇIKARILMIŞTIR.
HAZIRLANILAN “ÖZELLEŞTİRME ANA PLANI”, TÜRKİYE'de özelleştirilecek KİT'LERİ BELİRLEYEREK BİR ÖNCELİK SIRALAMASI YAPMAKTADIR. BU PLAN’DA ADI GEÇEN TARIMSAL KİT’LERDEN YEMSAN (YEM SANAYİİ A.Ş.) VE TİGEM (TARIM İŞLETMELERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ) BİRİNCİ, EBK (ET VE BALIK ÜRÜNLERİ A.Ş.), ÇAY-KUR (ÇAY İŞLETMELERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ), TÜGSAŞ (TÜRKİYE GÜBRE SANAYİİ A.Ş.) VE TŞFAŞ (TÜRKİYE ŞEKER FABRİKALARI A.Ş.) İKİNCİ, TMO (TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ) VE TZDK (TÜRKİYE ZİRAİ DONATIM KURUMU) İSE ÜÇÜNCÜ DERECEDE ÖNCELİKLE ÖZELLEŞTİRİLECEK KİT’LER GRUBUNDADIRLAR. TÜRKİYE ÖZELLEŞTİRME UYGULAMALARI, YUKARIDA BELİRTİLEN SIRALAMAYA UYARLIK GÖSTERMEMEKTEDİR. AŞAĞIDA AÇIKLANACAĞI ÜZERE, TARIMSAL KİT’LERDEN BAZILARI “SIRASINDAN ÖNCE” ÖZELLEŞTİRİLMİŞ, BAZILARI İSE HALEN ÖZELLEŞTİRME PORTFÖYÜNDE BULUNMAKTADIR.
TÜRKİYE’DE TARIM ALANINDA ÖZELLEŞTİRİLMİŞ YA DA ÖZELLEŞTİRME KAPSAMINDA BULUNAN KİT’LER, (A) HAYVANCILIK ALT SEKTÖRÜNDE FAALİYET GÖSTERENLER, (B) GİRDİ ÜRETİMİ VE DAĞITIMI ALANINDA FAALİYET GÖSTERENLER VE (C) TARIM TİCARETİ ALANINDA FAALİYET GÖSTERENLER BAŞLIKLARI ALTINDA GRUPLANDIRILABİLİR.
(A) HAYVANCILIK ALT SEKTÖRÜNDE FAALİYET GÖSTERENLER: ET BALIK KURUMU / ET VE BALIK ÜRÜNLERİ A.Ş, GÖNEN GIDA SANAYİİ A.Ş., TÜRKİYE SÜT ENDÜSTRİSİ KURUMU, YEM SANAYİİ.
(B) GİRDİ ÜRETİMİ VE DAĞITIMI ALANINDA FAALİYET GÖSTERENLER: TÜRKİYE ZİRAİ DONATIM KURUMU, TÜRKİYE GÜBRE SANAYİ A.Ş., İSTANBUL GÜBRE SANAYİ A.Ş., T.C.ZİRAAT BANKASI, TARIM İŞLETMELERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ.
(C) TARIM TİCARETİ ALANINDA FAALİYET GÖSTERENLER: TÜRKİYE ŞEKER FABRİKALARI A.Ş., TÜTÜN, TÜTÜN MAMÜLLERİ TUZ VE ALKOL İŞLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ, ÇAY İŞLETMELERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ, TARIM SATIŞ KOOPERATİFLERİ BİRLİKLERİ .
TARIMSAL ÖZELLEŞTİRMELER, ÜRETİCİ ÖRGÜTLÜLÜĞÜNÜN NİTELİKSEL OLARAK YETERSİZ, PAZARLAMA KANALLARININ SAĞLIKSIZ OLDUĞU TÜRKİYE KIRSAL YAPISINDA; BİRÇOK ALT SEKTÖRDE BENZER SONUÇLAR ÜRETMİŞTİR. BU ÇERÇEVEDE, KAMUNUN ÇIKTI (ET – SÜT VB) PAZARINDAN AYRILMASI SONRASINDA GENELLİKLE YERLİ ORTAKLI ÇOKULUSLU ŞİRKETLER PİYASAYA GİRMEKTE, PİYASANIN PAYLAŞIMI İLE REKABETE KAPALI YAPILAR DOĞMAKTA, BU ORTAMDA GERİLEYEN HAMMADDE FİYATLARI NEDENİYLE ÜRETİCİ GELİRLERİ AZALMAKTA, TARIMSAL ÜRETİM YAPILARI ZAYIFLAMAKTA VE SÜREÇ İÇERİSİNDE, SONUNDA YERLİ ORTAĞIN DA AYRILMASI İLE SEKTÖR YABANCILAŞMAKTADIR.
ÖZELLEŞTİRMENİN ALT SEKTÖREL ETKİLERİNİN İNCELENEBİLMESİ BAKIMINDAN, SÜT ENDÜSTRİSİ KURUMU (SEK) ÖZELLEŞTİRMESİ UYGUN BİR ÖRNEK OLAY NİTELİĞİNDEDİR;
1963 YILINDA KURULAN TÜRKİYE SÜT ENDÜSTRİSİ KURUMU (SEK), SÜT ÜRÜNLERİ SANAYİİNDE KURULU KAPASİTENİN % 27.4’ ÜNE SAHİP OLMUŞ, AÇIKLADIĞI FİYATLARLA ÜRETİCİ VE TÜKETİCİ AÇISINDAN BİR GÜVENCE OLUŞTURMUŞ, SÜT FİYATI ÜZERİNE SPEKÜLASYONLARI ÖNLEYEREK PİYASAYI REGÜLE ETMİŞTİR.
1992 YILINDA ALINAN ÖZELLEŞTİRME KARARI SONRASINDA SEK’İN 32 SÜT VE SÜT MAMÜLLERİ İŞLETMESİNİN TAMAMI 1993 – 1998 YILLARI ARASINDA ÖZELLEŞTİRİLEREK 69.619.759 $ ÖZELLEŞTİRME GELİRİ ELDE EDİLMİŞTİR.
SEK ÖZELLEŞTİRMESİNDE İŞLETMELERİ SATIN ALANLAR, 19 İŞLETMEYİ KAPATMIŞLARDIR. BUNLAR ARASINDA, TÜRKİYE’NİN EN ÇOK SÜT ÜRETEN BÖLGELERİ OLAN ESKİŞEHİR VE BURDUR İŞLETMELERİ DE VARDIR. HALEN BU İŞLETMELERDEN YALNIZCA 13’Ü FAALİYETLERİNİ SÜRDÜRMEKTEDİRLER. ÖZELLEŞTİRME ÖNCESİ SÜT VE SÜT ÜRÜNLERİ ÜRETİM DÜZEYİ OLAN 62.776 TON/YIL, ÖZELLEŞTİRME SONRASI 25.650 TON/YIL’A GERİLEMİŞTİR.
SEK’İN ÖZELLEŞTİRİLMESİNİN ARDINDAN, BOŞALTILAN KAMU ALANI, ÇOKULUSLU ŞİRKETLER İLE ONLARLA ORTAKLIK KURAN VEYA KURMAYAN YERLİ SERMAYE TARAFINDAN DOLDURULMUŞTUR. İZLEYEN SÜREÇTE, KÜÇÜK FİRMALAR, BÜYÜK SERMAYE GRUPLARI TARAFINDAN SATIN ALINARAK BÜNYELERİNE KATILMIŞLARDIR. SON AŞAMADA İSE, YERLİ ORTAĞIN ÇEKİLMESİ İLE PİYASA YABANCI ORTAĞA KALMAKTADIR.
KISACA ÇERÇEVESİ ÇİZİLEN GIDA ALANINDA YABANCILAŞMA, MARKALAR KONUSUNDA DAHA DA BELİRGİN OLMAKTADIR. BUGÜN TÜKETİCİYE SUNULAN VE GEÇMİŞTE ORTA BÜYÜKLÜKTEKİ YERLİ SERMAYEYE AİT OLAN BİRÇOK SÜT VE YOĞURT MARKASININ MÜLKİYETİ, ÇUŞ’LERE AİT BULUNMAKTADIR.
BU NOKTADA, SÜT SEKTÖRÜ ÖZELLEŞTİRMESİ ANA BAŞLIKLARIYLA İNCELENDİĞİNDE, ŞU GELİŞMELERİN ALTININ ÇİZİLMESİNDE YARAR GÖRÜLMEKTEDİR.
ÖNCELİKLE SEK İŞLETMELERİNİ SATIN ALANLAR, KENDİ FİRMA ÇIKARLARI UYARINCA, ÇOĞU ZAMAN İÇİNDEKİ MAKİNESİ, ARSASI VB. İÇİN SATIN ALDIKLARI İŞLETMELERİ KAPATMIŞLAR, BAZI FABRİKALARIN İÇİNDEKİ MAKİNALARI SÖKÜP GÖTÜRMÜŞLERDİR.
KAPANAN SÜT İŞLEME TESİSLERİ, ÜRETİCİNİN SÜT PAZARLAMASI SORUNUNU DOĞURMUŞ, BU ORTAMDA, ÜLKEDE YAŞANAN YÜKSEK ENFLASYON OLGUSUNA KARŞIN, SÜT FİYATLARI SÜREKLİ BASKILANMIŞTIR. KAYMAKAMLARIN BAŞKANLIĞINDA KURULAN “KÖYLERE HİZMET GÖTÜRME BİRLİKLERİ” NİN EN ÖNEMLİ İŞLEVLERİNDEN BİRİSİ, SÜT TOPLAMA HALİNE GELMİŞTİR. TOPLANAN SÜTLER, BELİRLİ ARALIKLARLA YAPILAN İHALELERİ KAZANAN FİRMALARA VERİLMEKTEDİR. ANCAK İHALELERDEKİ REKABET EKSİKLİĞİ, YARGI KARARLARINA DA KONU OLMUŞTUR.
SÜREÇ, SÜTÜN TÜRKİYE KÖYLÜSÜNDEN REKABETE KAPALI ORTAMLARDA UCUZ FİYATLARLA SATIN ALINMASI, BUNA KARŞILIK PASTÖRİZE SÜT VE YOĞURTUN KENTLİ TÜKETİCİYE PAHALI FİYATLARLA SATILMASI SONUCUNU DOĞURMUŞTUR. ARADAKİ FARK İSE, SÜT ALT SEKTÖRÜNDE FAALİYET GÖSTEREN YERLİ VE YABANCI ÖZEL SEKTÖR KARI NİTELİĞİNE DÖNÜŞMEKTEDİR.
TÜRKİYE SÜT VE SÜT ÜRÜNLERİ PAZARININ PARASAL BÜYÜKLÜĞÜ 10 MİLYAR DOLAR DÜZEYLERİNDE OLMASI, TÜRKİYE’DEKİ BÜYÜK SÜPERMARKETLERİN TOPLAM CİROSU İÇİNDEKİ PAYININ DA % 10 CİVARINDA BULUNMASI, PİYASANIN ÖNEMİNİ ORTAYA KOYMAKTADIR.
SÜT – ET – HUBUBAT – TÜTÜN GİBİ GELENEKSEL TARIMSAL HAMMADDELER VE BUNLARIN İŞLENMESİNDEN ELDE EDİLEN İŞLENMİŞ ÜRÜNLER PAZARINDAKİ YABANCILAŞMANIN, ÖZELLEŞTİRMELERİN YAPILDIĞI VEYA UZUN SÜREDİR PLANLANDIĞI VE YAKIN GELECEKTE GERÇEKLEŞTİRİLECEĞİ BİLDİRİLEN ALANLARDA HIZLA ARTMASI, YUKARIDA ÖZETLENEN DİĞER ETKİLER İLE BİRLİKTE, ÜLKE TARIM SEKTÖRÜNDE VE KIRSAL YAŞAMINDA OLUMSUZ SONUÇLAR DOĞURMAKTADIR.
TARIMSAL DESTEKLEMELERİN KALDIRILMASININ SONUÇLARI
ÖZAL’LI YILLARIN TARIM SEKTÖRÜNDE DOĞURDUĞU TAHRİBATIN BİR DİĞER BAŞLIĞI, TARIMSAL DESTEKLEMELERE İLİŞKİNDİR.
DÜNYA ÜLKELERİNİN HEMEN TÜMÜNDE, TARIM ALANINA KAMUSAL MÜDAHALEDE BULUNULMAKTA VE SEKTÖR ÇEŞİTLİ BİÇİMLERDE DESTEKLENMEKTEDİR. TÜM BU DEĞİŞİK DESTEKLEME MODELLERİ, AMAÇ KONUSUNDA ORTAKLAŞMAKTADIRLAR: TARIMSAL ÜRETİMİN SÜREKLİLİĞİNİ SAĞLAYARAK ÜLKENİN GIDA GÜVENLİĞİNİ KORUMAK, TARIM ÜRETİCİLERİNİN VE TÜKETİCİLERİN YAŞAM DÜZEYLERİNİ YÜKSELTMEK, SEKTÖR ÜRETİMİNİN ULUSAL EKONOMİYE KATKI OLUŞTURMASI VE DIŞ TİCARETTE REKABET ÜSTÜNLÜĞÜ ELDE ETMESİ AMACINA ULAŞMAK...
BU GENEL AMAÇLARIN KAPSAMI İÇİNDE, ÜLKE SOSYO – EKONOMİK YAPISINA GÖRE BİRÇOK TAMAMLAYICI HEDEFLER DE GÖZETİLEREK TARIMSAL DESTEKLEME POLİTİKALARI OLUŞTURULMAKTA VE ÇEŞİTLİ ARAÇLAR KULLANILARAK YAŞAMA GEÇİRİLMEKTEDİR. “KAMUSAL KARIŞMACILIK” TEMELİNDE ORTAYA ÇIKAN TARIMSAL DESTEKLEMELER EKONOMİNİN DOĞAL DENGELERİ ÜZERİNDE ÇEŞİTLİ DEĞİŞİMLER ORTAYA ÇIKARMAKTA; KAMU BÜTÇESİ, ÜRETİCİ VE TÜKETİCİ REFAHI, KAYNAK KULLANIM SEÇİMLERİNİ ETKİLEMEKTE VE SON TAHLİLDE ULUSAL GELİR VE REFAH ÜZERİNDE, SEÇİLEN POLİTİKALAR DOĞRULTUSUNDA BELİRLEYİCİ ETKİLER OLUŞTURMAKTADIRLAR.
EKONOMİNİN GENELİNDE VE TOPLUMUN HEMEN TÜM SINIFLARI ÜZERİNDE FARKLI ETKİLER YARATAN, ÇOK SAYIDA ARAÇLA YÜRÜTÜLEN TARIMSAL DESTEKLEME POLİTİKALARININ SINIFLANDIRILMALARI KOLAY DEĞİLDİR.
BUNUNLA BİRLİKTE, GENEL ÖZELLİKLERİ BAKIMINDAN POLİTİKA ARAÇLARI, EKONOMİDEKİ ETKİLERİ GÖZ ÖNÜNE ALINARAK BAŞLICA DÖRT GRUP ALTINDA TOPLANABİLİR ; PAZAR FİYAT DESTEĞİ, DOĞRUDAN GELİR DESTEĞİ, DOLAYLI GELİR DESTEĞİ VE GENEL HİZMETLER OLARAK TA TANIMLANABİLECEK OLAN DİĞER DESTEKLER.
BU DESTEKLEME BİÇİMLERİNDEN İLKİNİN FİNANSMANI TÜKETİCİLER TARAFINDAN KARŞILANIRKEN; DİĞER ÜÇ DESTEK ARACI KAMU BÜTÇESİ TARAFINDAN FİNANSE EDİLİR. BU BAĞLAMDA; BİRİNCİ DESTEKLEME BİÇİMİ TÜKETİCİ FİYATLARI DÜZEYİNİ, DİĞER ÜÇ DESTEKLEME BİÇİMİ İSE VERGİ DÜZEYİNİ YÜKSELTMEK GİBİ YAN ETKİLERE SAHİPTİR.
TÜRKİYE’DE UZUN YILLARDAN BERİ EN YAYGIN OLARAK BAŞVURULAN DESTEKLEME ARACI, PAZAR FİYATI DESTEKLEMELERİ İDİ. BU YÖNTEMDE HÜKÜMETLER, HANGİ ÜRÜNLERİ HANGİ FİYATTAN SATIN ALACAĞINI BELİRLEYEREK ALIM YAPACAK KURULUŞU GÖREVLENDİRMEKTE İDİLER.
İLK PAZAR FİYAT DESTEĞİ UYGULAMASI OLAN BUĞDAY DESTEKLEME ALIMLARINA 1932 YILINDA T.C.ZİRAAT BANKASI ARACILIĞIYLA BAŞLANMIŞ, 1938 YILINDA TMO’NUN KURULMASI İLE BU GÖREV TMO’NE DEVREDİLMİŞTİR. TŞFAŞ, ÇAY KUR, TEKEL, KOOPERATİFLER, DEVLET DESTEKLEME ALIMINDA GÖREV ALAN DİĞER BAZI KAMU KURULUŞLARIDIR.
1960 YILINDA DEVLET DESTEKLEME ALIMI KAPSAMINA ALINMIŞ ÜRÜN SAYISI 6 İKEN (BUĞDAY, ARPA, ÇAVDAR, TÜTÜN, ÇAY, ŞEKER PANCARI), BU SAYI 1970 SONLARINDA 24’E ÇIKARILMIŞTIR. BU ÜRÜNLER; BUĞDAY, ARPA, ÇAVDAR, YULAF, PAMUK, TÜTÜN, YAŞ ÇAY YAPRAĞI, ŞEKER PANCARI, SOYA, AYÇİÇEĞİ, FINDIK, ANTEP FISTIĞI, KURU İNCİR, ÇEKİRDEKSİZ KURU ÜZÜM, ÇEKİRDEKLİ KURU ÜZÜM, ZEYTİN, HAŞHAŞ, GÜL ÇİÇEĞİ, YER FISTIĞI, KOLZA, ZEYTİNYAĞI, TİFTİK, YAPAĞI, YAŞ İPEK KOZASIDIR. 24 OCAK KARARLARINDAN SONRA ÜRÜN SAYISINDA TEKRAR AZALMA OLMUŞ VE 1990 YILINDA DESTEKLEME KAPSAMINDAKİ ÜRÜN SAYISI 10’A DÜŞMÜŞTÜR (BUĞDAY, ARPA, ÇAVDAR, MISIR, ÇELTİK, YULAF, TÜTÜN, ŞEKERPANCARI, HAŞHAŞ, NOHUT). AYNI SAYI 1991 YILINDA 24’E, 1992 YILINDA İSE 26’YA YÜKSELMİŞTİR. 5 NİSAN 1994 KARARLARIYLA BİRLİKTE KAPSAMA ALINAN ÜRÜN SAYISI 9’A (HUBUBAT ÜRÜNLERİ, ŞEKERPANCARI, HAŞHAŞ VE TÜTÜN) DÜŞÜRÜLMÜŞ VE BU SAYIDA 2000’Lİ YILLARA KADAR ÖNEMLİ BİR DEĞİŞİKLİK OLMAMIŞTIR. 2000’Lİ YILLARDA İSE, MEVCUT DESTEKLEME SİSTEMİNİN TÜMÜYLE ELEMİNE EDİLEREK, DOĞRUDAN GELİR DESTEĞİ (DGD) SİSTEMİNE GEÇİLMESİ AMAÇLANMIŞTIR.
1980’Lİ YILLARDAN İTİBAREN 15 YIL SÜREYLE ETKİ GÖSTEREN ÖZAL’LI YILLARDA, YUKARIDA ÖZETLENMEYE ÇALIŞILDIĞI ÜZERE; “NEOLİBERALİZM” ÇERÇEVESİNDE PİYASAYA TESLİM EDİLEN VE DESTEK DÜZEYİ GİDEREK AZALTILAN TARIM SEKTÖRÜ, YAŞANILAN ÖZELLEŞTİRMELER SONRASI ÜRETKEN YAPISINI YİTİRMİŞ VE SEKTÖR, 1990’LI YILLARIN ORTALARINDAN İTİBAREN YAŞAYACAĞI 10 YILLIK ÇÖKÜŞ SÜRECİNİN EŞİĞİNE GELMİŞTİR.
KUŞKUSUZ 1990’LI YILLARIN İKİNCİ YARISI, ÖZELLİKLE 1999 YILI SONUNDAN İTİBAREN KESİNTİSİZ SÜREN DIŞ EKSENLİ POLİTİKA BELİRLEME SÜRECİ, AYRICA VE ÖZEL BİR DEĞERLENDİRMEYİ HAK EDİYOR. İNCELEME ALANI DIŞINDA TUTMA DURUMUNDA OLDUĞUMUZ BU DÖNEMDE TARIM SEKTÖRÜ, SOSYO – EKONOMİK UNSURLARIYLA TAM ANLAMIYLA BİR “FELAKET ÇAĞI” YAŞAMIŞTIR / YAŞAMAKTADIR. ANCAK SÖZÜ EDİLEN DÖNEMDE DAHİ, 24 OCAK + 12 EYLÜL SÜRECİNİN OLUŞTURDUĞU ALTYAPININ “KATKILARI”, İNKAR EDİLEMEZ DÜZEYDE ETKİLİDİR...
DİPNOTLAR
1 - TÜRKİYE TARIMININ ÖZELLİKLE 1980 SONRASI SÜREÇTE UYGULANAN NEOLİBERAL POLİTİKALARLA GETİRİLDİĞİ ÇÖKÜŞ SÜRECİ VE BUNUN YANSIMALARININ GENİŞ BİR DEĞERLENDİRMESİ İÇİN; GÖKHAN GÜNAYDIN, LİBERAL REFORMLAR VE DEVLET, “KÜRESELLEŞEN PİYASA, YOKSULLAŞAN KÖYLÜ”, KİGEM SEMPOZYUM BİLDİRİLERİ, ANKARA, 18-19 NİSAN 2003, S. 43 - 121
2 - BAYRAK, M. ORHAN, TÜRKİYE’Yİ KİMLER YÖNETTİ?, YILMAZ YAYINLARI, İSTANBUL, 1992, S. 27
3 - TURGUT ÖZAL, O TARİHTEN SONRA ÖLÜMÜNE DEK BULUNDUĞU BAŞBAKANLIK MÜSTEŞARLIĞI, BAŞBAKAN YARDIMCILIĞI, ANAP GENEL BAŞKANLIĞI, BAŞBAKANLIK, CUMHURBAŞKANLIĞI GÖREVLERİ İLE, 1980’Lİ YILLAR VE 1990’LI YILLARIN İLK YARISINDA, TÜRKİYE’DE EKONOMİ VE SİYASETİN EN ÖNEMLİ BELİRLEYİCİLERİ ARASINDA BULUNDU, LİBERALİZMİN “YERLEŞMESİ” İÇİN ÇALIŞTI.
4 - BU ALANDA YAPILMIŞ OLDUKÇA ÖNEMLİ BİR ÇALIŞMA İÇİN BKZ : EMMANUEL, A., UNEQUAL EXCHANGE: A STUDY OF THE IMPERİALİSM OF TRADE, MONTHLY REVİEW PRESS, NEW YORK, 1972
5 - PIEPER, UTE - TAYLOR, LANCE, PIEPER, UTE - TAYLOR, LANCE, “THE REVİVAL OF THE LİBERAL CREED : THE IMF, THE WORLD BANK AND INEQUALİTY İN A GLOBALİZED ECONOMY”, GLOBALİZATİON AND PROGRESSİVE ECONOMİC POLİCY, CAMBRİDGE UNİVERSİTY PRESS, CAMBRİDGE, 1998, P. 52
KAYNAKÇA