Çay piyasasını yeniden düzenleyecek Çay Kanun Tasarısı hazırlandı. Rize Ticaret Borsası‘nın öncülüğünde hazırlanan tasarı TBMM‘de aynen kabul edilirse ÇAYKUR devre dışı kalacak. ÇAYKUR‘un yerini ise yeni kurulacak Çay Piyasası Düzenleme ve Denetleme Kurulu alacak.

Çok büyük yetkilerle donatılan Çay Piyasası Düzenleme ve Denetleme Kurulu‘nun (Çay Kurulu) yanı sıra tasarı ile Çay Borsası‘nın kurulması ve çayda lisanslı depoculuk uygulamasına geçilmesi öngörülüyor.

Çay Kanun Tasarısı‘nın ayrıntıları

Kanun Tasarısı‘nı hazırlayan Rize Ticaret Borsası‘nın Başkanı Mehmet Erdoğan, çay sektörünün değerini arttırmak için çay kanununa ihtiyaç olduğunu, kaliteli çay üretimi için çay kanun tasarısını hazırladıklarını söyledi. Erdoğan, Çay Kanun Tasarısı‘nın diğer tarım ürünleri için de model teşkil edeceğini ifade etti.

Yaş çay üreticileri, ziraat odaları ve bazı sivil toplum örgütlerinin karşı çıktığı Çay Kanun Tasarısı, Çay Kurulu‘nun kurulmasının yanı sıra, çay tarım alanlarının yeniden belirlenmesi ve kota siteminin uygulanması, kuru çayın borsada satılması, çay desteklerinin yeniden belirlenmesi gibi pek çok önemli düzenlemeyi kapsıyor.

ÇAYKUR‘ un piyasadaki etkinliğini ortadan kaldıracak tasarının kurulmasını öngördüğü Çay Kurulu, kamu tüzel kişiliğine haiz, idari ve mali özerkliğe sahip ve Tarım ve Köyişleri Bakanlığı‘nın ilgili kuruluşu olarak kurulacak. Merkezi Rize‘de olması istenen Kurul, bir başkan ve bir başkan vekili olmak üzere toplam dokuz üyeden oluşacak.

Çay fiyatını kurul belirleyecek

Çay Kanun Tasarısı aynen kabul edilirse, Çay Kurulu, yaş çay ve kuru çayda asgari fiyatı belirleyerek açıklayacak. Kurul‘a,ürün ihtisas borsası kanalıyla veya piyasa koşullarında satılabilecek çayların asgari kalite standartlarını belirleme ve  çayda kota miktarlarını belirleme, kotaların iptali veya transferleri hakkında karar alma ve uygulama yetkisi de veriliyor. Ürün hasat ve bitiş tarihlerini belirlemek, yaş çay alanlarını genişletmek veya daraltmak, yeni ekim alanlarının oluşturulması gibi çay politikası ve piyasasını belirleme yetkisine de sahip olacak Kurul‘a, çay ile ilgili verilecek desteklerin ödenmesi konusunda da tam yetki veriliyor.

Kaçak çay ile mücadele

Çay Kurulu‘nun görev, yetki ve sorumluluklarını düzenleyen tasarının 5. maddesine göre Kurul‘un yapacağı çalışmalar özetle şöyle: "Ülkenin çay üretim-tüketim dengesi, ihracat imkânları ve muhtemel ithalatlarını göz önüne alarak, uluslararası yükümlülüklere aykırı olmamak şartıyla çay ve uç ürünlerinden alınan gümrük vergisi oranları ve gümrük politikaları hakkında hükümete ilgili bakanlık aracılığı ile öneride bulunmak. Kaçak çayların iç pazara girmesini engelleyecek tedbirleri almak, kaçak çay işiyle iştigal ettiği tespit edilenler hakkında her türlü yasal işlemi yapmak ve yaptırmak. Her nevi kuru çay ithalatı Kurulun iznine tabidir. Üretici ve imalatçı ruhsatları için gerekli teknik kriterleri belirlemek, ruhsat başvurularını değerlendirmek, ruhsata bağlamak, üretici ve imalatçı ruhsatı verilen işletmelerin teknik yeterliliklerini periyodik olarak izlemek. Dünya çay piyasalarını dikkate alarak özelikle Borsa ve diğer kurumlarla işbirliği içerisinde çalışarak kuru çay veya çay bitkisinden elde edilebilecek uç ürünlerin pazara sunulmasını denetlemek ve gerekli düzenlemeleri yapmak. Bu kanun doğrultusunda ruhsat verdiği müstahsil, üretici, broker, akredite alıcı, paketçi ve imalatçılar ile depolama alanları ve nihai ürünlerin satıldığı tüm mağaza, dükkan, alış-veriş merkezi gibi alanlarda her türlü inceleme ve denetleme yapmak.  Kuru çayların paketli olarak satıldığı ve kullanıldığı yerlerde tespit edilen standart dışı ürünleri toplatmak ve gerek gördüğü hallerde ilgililer hakkında yasal işlemler başlatmak.

Ambalajlanmış ürün olarak; gerek depolarda, gerekse satış noktalarında bulunan kuru çay ürünlerinin paketleri içerisinde muhtevasından farklı bir ürünün tespit edilmesi halinde, akredite alıcılardan paketlemeciye ve nihai olarak ürünü satmakta olanların tamamı hakkında her türlü yasal işlemleri yapmak, faaliyetlerine son vermek ve gerek görüldüğünde ihtar ve ihbara gerek kalmaksızın ruhsatlarını iptal etmek. Ürün İhtisas Borsası‘nın kuruluş çalışmalarını yapmak, kurdurmak; ilgili tüm tarafların belge ve ruhsatlarını vermek, standartlarını tespit ve ilan etmek, borsada satılacak ürünlere kalite standardizasyon belgesi vermek."

Ruhsatsız üretime izin yok

Tasarı ile kuru çay üretimi yapacak firmalara ruhsat zorunluluğu getiriliyor. Ruhsatı olmayan firmalar kuru çay üretemeyecek. Mevcut tesisler Çay Kurulu tarafından üreticilere ait fabrika, atölye veya benzeri tesislerin teknik ve fiziki yeterliliği ile hijyen şartlarının uluslararası normlara uygunluğu denetlenecek ve yeterli görülenlere üretici ruhsatı verilecek. Kurul tarafından görevlendirilen uzmanlar çay üretimini her aşamada denetleyecek. İşletme sahipleri görevli uzmanlara gerekli izleme ve incelemeleri yapabilmesi için işletmenin her bölümünü açmak ve numune almalarına izin vermek zorunda. Denetimle görevlendirilen uzmanlar tarafından istenecek defter, evrak, dosya, kayıt ve diğer belgelerin ibraz veya teslim edilmemesi halinde, uzmanlar, fabrika ve eklentilerinde arama yapabilecek. Ayrıca, kuru çay üretiminin hiçbir aşamasında ve piyasaya arz sırasında, bilimsel zorunluluklar nedeniyle Kurul tarafından izin verilenler hariç olmak üzere, kimyasal katkı maddesi kullanılamayacak."

Çay İhtisas Borsası kurulacak

Kanun Tasarısı‘nın 12. maddesi Çay İhtisas Borsası‘nın kurulmasını ve işleyişini düzenliyor.
Buna göre, ekonomik gereklilikler gözetilerek güven, serbest rekabet ve istikrar içinde çay ürününün arz ve talebini buluşturmak; yürürlükteki ürün standartlarına göre tasnif edilmiş kuru çay ürünlerinin fiziki veya elektronik mekânlarda alım-satımına aracılık etmek, kuru çayın gerek fiziki, gerekse Kurul tarafından yapılacak düzenlemeler doğrultusunda alım-satım işlerini yürütmek; işlemlere ilişkin güvenilir kayıt ve saklama imkânları oluşturmak; oluşan fiyatları, ürettiği bilgileri, diğer benzer ve alternatif piyasaları izlemek ve duyurmak için gerekli bilgi işlem, teknik ve elektronik donanım, kurumsal ve mali altyapıyı kurmak suretiyle ulusal alanda faaliyet göstermek üzere ‘Çay İhtisas Borsası‘ kurulacak. Borsa faaliyetlerini, kurulacak anonim şirket aracılığıyla yürütecek. Borsada kuru çay satışı, yalnızca Kurul tarafından çıkarılacak yönetmelikle nitelikleri belirlenen ve kendilerine lisans verilen Brokerler aracılığıyla yapılacak. Üreticiler ürettikleri kuru çayın tamamını borsada satmak zorunda. ÇAYKUR Genel Müdürlüğü ve sektörde bulunan üretici firmalar, talep edilen evrakları tamamlamaları halinde broker ve akredite alıcı firma olarak borsada faaliyet gösterebilecek.

Borsa‘da çay satışı nasıl yapılacak?

Borsada kuru çay satışı borsanın belirleyeceği zamanlarda ve haftanın en az iki gününde yapılacak. Kuru çay satışı için açılış fiyatları, kalite ve piyasa koşullarına göre tespit edilerek broker tarafından satış başlangıcında ilan edilecek ve ürün açık artırmaya çıkarılacak. En yüksek teklifi veren akredite alıcı, kuru çayı satın alacak. Borsada satılan kuru çaylarda KDV oranı yüzde bir olacak. Kuru çayı borsada satın alan akredite alıcı, kuru çayın bedelini altı iş günü içinde broker firmaya banka aracılığıyla ödeyecek. Ödeme yapılmadan ürün teslimi yapılmayacak. Borsada yabancı menşe‘li çayların satışı yapılamayacak. Broker firmalar, hiçbir şekil ve surette pazarlama faaliyeti yapamayacak. Müstahsile ödenecek beher kilogram asgari yaş çay fiyatı, öncelikli olarak piyasa şartları ve maliyet unsurları göz önünde bulundurularak hasat dönemi öncesinde Çay Kurulu tarafından belirlenerek ilan edilecek. Alıcılar bu fiyatın altında yaş çay satın alamayacak, müstahsiller de bu fiyatın altında yaş çay satamayacak. Üreticiler, sözleşmeli müstahsilleri ile karşılıklı mutabakat sağlayarak, Kurul tarafından belirlenecek formül çerçevesinde ortaklık tesis etmek suretiyle ürünlerini borsada satabilecek ve hâsılatını, Kurul tarafından belirlenen formül çerçevesinde müstahsil ile paylaşacak. Borsada haftalık olarak satılacak kuru çay miktarını Kurul belirleyecek.

Çay Kurulu kimlerden oluşacak?

Kurul üyeleri; Tarım Bakanlığı, Maliye Bakanlığı ile Hazine Müsteşarlığı‘nın göstereceği ikişer aday arasından birer üye, Rize Ticaret Borsası Genel Kurulu‘nca seçilen dört aday arasından iki üye, Trabzon Ticaret Borsası Genel Kurulu‘nca seçilen iki aday arasından bir üye, ÇAYKUR Genel Müdürlüğü‘nün göstereceği iki aday arasından bir üye, çay tarımının yapıldığı İl ve İlçe Ziraat Odaları Genel Kurullarınca seçilen üyeler arasından Türkiye Ziraat Odaları Birliği tarafından gösterilecek üç aday arasından bir üye ile çay bitkisi alanındaki bilimsel çalışmaları ile tanınmış veya hizmetleri ile sektöre önemli katkı sağlamış kişiler arasından Yüksek Öğretim Kurulu‘nca seçilip aday gösterilen iki aday arasından bir üye olmak üzere toplam 9 üyenin tamamının Bakanlar Kurulu‘nca atanması öngörülüyor. Kurul üyelerinin görev süresi beş yıl olacak.

Üreticiler tasarıya tepkili

Rize Ticaret Borsası‘nın öncülüğünde hazırlanan Çay Kanun Tasarısı‘na yaş çay üreticileri, ziraat odaları ve sivil toplum örgütlerinin bir bölümü ÇAYKUR‘ u devre dışı bırakacağı ve  Çay Kurulu‘na sağlanacak olağanüstü yetkiler nedeniyle karşı çıkıyor.

Ziraat Mühendisleri Odası Genel Başkanı Dr. Gökhan Günaydın, Çay Kanun Tasarısı ile çay üretiminin ve pazarının yabancı çay tekellerine teslim edileceğini söyledi. Çay Kanun Tasarısı‘nın Ulusal Çay Konseyi ve Müstakil Sanayici ve İşadamları Derneği‘nin yönlendirmesi ile hazırlandığını ve ÇAYKUR‘ u ortadan kaldırmaya yönelik bir çaba olduğunu ileri süren Günaydın, Türkiye için çok önemli olan çay sektörünün birkaç yabancı firmaya peşkeş çekilmek istendiğini ifade etti.

Rize Ziraat Odası Başkanı Nevzat Paliç ise, tasarının ÇAYKUR‘ un yok olmasına neden olacağını söyledi. Çay sektöründe bazı sıkıntılar olduğunu, özellikle kaçak çay ile mücadele edilmesi gerektiğini hatırlatan Paliç, sektörde ruhsatsız çay üretimi yapan ve üreticinin parasını vermeyenlere yönelik düzenleme yapılması gerekirken, kanun tasarısı ile sektörün lokomotifi ve piyasayı düzenleyici rolü olan ÇAYKUR‘ un yok edilmek istendiğini dile getirdi. ÇAYKUR‘ un bölge için sosyal sorumlulukları bulunan bir kuruluş olduğunu ve sadece Rize‘de 125 bin üreticinin ÇAYKUR‘dan geçimini sağladığını vurgulayan Paliç, "Çay alanlarının güncellenmesinin tapulara bakılarak değil, Ziraat Odası veya ÇAYKUR kayıtlarına göre yapılması gerekir. İlimizde arazi tapuları üreticilerin üzerinde değil. Çay alanlarının yüzde 85′i böyle, eğer tapuya göre güncelleme yapılırsa çay alanlarının yüzde 85 i bir anda devre dışı kalacaktır. Çay alanlarının yüzde 85′i devre dişi kalması Türk çayının ölmesi demektir" diye konuştu

Tasarıda neler var?

. Çay tarım alanlarının yeniden belirlenmesi
. Kuru çayın ürün ihtisas borsasında satılması
. Destekleme şartlarının belirlenmesi
. Çay Piyasası Düzenleme ve Denetleme Kurulu‘nun kurulması