Domatesin suçu ne?

Son günlerde kamuoyunda sıklıkla domatesle ilgili haberler yer almakta, bu haberlerde Rusya`nın domatese ilişkin yasaklamasını sürdüreceği ve domates fiyatlarının yüksekliği konu edinmektedir. Bu haberlere ilişkin sağlıklı bir değerlendirme için domates üretimimiz ve ticaretiyle ilgili bilgiler önem taşımaktadır. 

Domates Üretimimiz ve Dış Ticareti

Domates üretimimiz 12 milyon tonu geçmektedir. Üretimin % 4-5`lik kısmı ihraç edilmektedir. İhraç edilen domateslerin % 90-95`i taze olarak gönderilmektedir. Çizelge-1`de son beş yıldaki üretim ve ihracat verileri yer almaktadır. 

Çizelge-1 Domates Üretimi (Bin Ton)

Kaynak; TUİK 

2012 yılında domates üretimimizin 560 bin tona denk gelen % 4,93`ü ihraç edilirken, bu miktarın % 3`ü Rusya`ya, kalan 1,93`ü ise diğer ülkelere yapılmıştır. Rusya`nın ihraç kısıtlaması nedeniyle domates almadığı 2016 yılında, üretimin % 3,86`sı olan 486 bin ton domates ihraç edilmiştir. 2016 ihracat miktarı diğer yıllara göre daha düşük görünmesine karşın, 2013 yılı ihracat miktarından fazladır. 

Son beş yılda ülkelere göre domates ihracatımızın yer aldığı Çizelge-2 incelenecek olunursa, Rusya`nın ihracat kısıtlamasının etkisinin sınırlı kaldığı, yeni pazarlara yönelindiği görülmektedir.

Çizelge-2 Domates İhraç Ettiğimiz Ülkeler

Kaynak; TUİK 

Rusya domates ihracatının yapıldığı yıllarda, % 60`ı aşan bir paya sahiptir. 2016 yılındaki ihracat miktarında Irak, Suudi Arabistan, Belarus (Beyaz Rusya) ve Gürcistan`a yapılan ihracat miktarındaki artışlar dikkat çekicidir. Bu ülkelerden Belarus ve Gürcistan`a olan ihracatta görülen ani yükseliş, bu ülkeler aracılığıyla Rusya`ya domates ihracatı yapıldığı olasılığını akla getirmektedir ki, yapılan bazı açıklamalar da bu bilgiyi doğrular niteliktedir. 

Rusya`nın kendi domates üretimini geliştirmek için bir süre daha Türkiye`den domates almayacağını duyurması, kamuoyunda önemli bir sorun olarak yer alsa da, ihracat verileri, bu sorunun o kadar önemli bir düzeyde olmayacağını, başka pazarlarla bu kaybın telafi edilebileceğini göstermektedir. 

Domates ihracatında Rusya`nın tutumundan daha önemli konu, düşen pazar fiyatlarıdır. 2012 yılında ihraç edilen domatesin ortalama ton fiyatı 716 dolar iken, 2013 yılında 810 dolar, 2014 yılında 728 dolar, 2015 yılında 675 dolar ve 2016 yılında 494 dolar olmuştur. Bu düşüşün ne kadarının dünya domates fiyatlarından, ne kadarının pazarda yer bulabilmek için fiyat kırılmasından kaynaklandığının tespiti, sorunun çözümü yönünde atılacak adımlar için yol gösterici olacaktır. 

Domatesin enflasyona etkisi

Domates fiyatlarının yüksekliğinin, uygulanan ekonomik politikalar göz ardı edilerek, gıda fiyatlarından kaynaklı enflasyonist etkinin nedeni olarak gösterilmesi anlamlı bir değerlendirme değildir. 

Tarladan tüketiciye ulaşıncaya kadar ürünlerin 2-3 el değiştirmesi, ürün fiyatlarında artışa yol açan bir unsurdur. Bu unsura ilave olarak, bu yılki fiyat artışlarının nedenleri arasında, arz ve talep arasında yaşanan dengesizliklerden kaynaklı farklı sebepler de bulunmaktadır. Bu yıl tüm Akdeniz havzasında hava sıcaklıklarının 15 Aralık-15 Şubat tarihleri arasında mevsim normallerinin altında seyretmesi, ısıtması tam ayarlanamayan seralarda 3. ve 4. salkımlarda döl zayıflaması nedeniyle verimde yaklaşık % 25-30 oranında azalmaya yol açtı. Geçtiğimiz yıllarda ürün fiyatlarında yaşanan olumsuzluklar, turizmin durumu gibi faktörlerin etkisiyle üreticilerin bazı bölgelerde farklı ürünlere yönelmeleri de üretimde azalmaya yol açarak, domates arzını düşüren bir etken oldu. Arzdaki bu azalmaya karşın, iç ve dış pazarda sera ürünlerine yönelik taleplerinin en yoğun olduğu Nisan-Mayıs aylarındaki talep artışı, domates fiyatlarında beklenenin üzerinde bir artışa neden olmuştur. Domates fiyatları 15-20 gün sonra ikinci ürün domateslerin devreye girmesi, arkasından tarla domateslerinin piyasa girmesi sonucu normal piyasa fiyatlarına inecektir. Çizelge-3`de yer alan, Antalya Toptancı halindeki fiyatlar bu öngörümüzü doğrular niteliktedir. 

 Çizelge-3 Antalya Toptancı Hali Domates Fiyatları (TL)

Kaynak; Antalya Büyükşehir Belediyesi 

Nisan ayı sonundan itibaren domates fiyatlarında görülen artış, Mayıs ayının ilk haftasından itibaren düşmeye başlamıştır. Nazım`ın, "hâlâ şarabımızı vermek için üzüm gibi eziliyorsak" diyen dizesindeki gibi, domatesler salçası çıkana kadar  günah keçisi görülüp, ezileceğe benziyor.