Kayısının eski çağlardan beri yetiştiriciliği yapılmakta olup anavatanı, Türkistan`dan Batı Çin`e kadar uzanmaktadır. Kayısı, coğrafik olarak dünyanın hemen hemen her yerine dağılmış olsa da daha çok Akdeniz`e yakın olan ülkelerde, Avrupa, Orta Asya, Amerika ve Afrika kıtalarında yetiştirilmektedir.

Günümüzde kayısı yetiştiriciliğinin yoğun olarak yapıldığı coğrafik alanlar Akdeniz ülkeleri ve Avrupa`dır. Ayrıca İran, Pakistan, Özbekistan, Cezayir ve Fas`ta önemli miktarda kayısı üretimi yapılmaktadır. Değişik iklim koşullarında yetişen çok sayıda kayısı tür ve çeşidine rağmen dünya yaş kayısı üretimi hala çok düşüktür. 1961 Yılında 1.3 milyon ton olan yaş kayısı üretimi, 1980`de 1.7 milyon tona 1990`da 2.2 milyon tona, 2012`de 3.9 milyon tona yükselmiştir. Bugün yaklaşık 550 bin hektarlık alanda 3.3-3.9 milyon ton arasında yaş kayısı üretimi yapılmakta, hektara verim 7.360 kilogramdır. Dünya nüfusu dikkate alındığında kişi başına düşen yaş kayısı miktarı yaklaşık 0.5 kg gibi çok düşük düzeydedir. Yaş kayısı üretim maliyeti 0.5 $/kg (ABD ve Pakistan) ile 2.0 $/kg (Fransa), birim alandan elde edilen gelir ise 276 $/dekar ile 1.770 $/dekar (Fransa) arasında değişmektedir (Asma 2001, Ünal 2010).

Kayısı dünyada taze ve kurutularak tüketilmekle birlikte meyve suyu, çerez, reçel, kozmetik sanayi, ilaç sanayi gibi birçok sektörde hammadde olarak kullanılmaktadır (Asma, 2000).

Dünya kayısı üretimi son yıllarda 4 milyon tonun üzerinde gerçekleşmektedir. Türkiye, Dünya Gıda Örgütü (FAO) verilerine göre kayısı üreten ülkeler arasında ilk sırada yer alırken 2013 yılında 811 bin ton üretim ile dünya kayısı üretiminin yaklaşık beşte birini karşılamaktadır. Üretim miktarına göre Türkiye`yi İran, Özbekistan, Cezayir ve İtalya izlemektedir (FAO,2015). Türkiye`de üretilen kayısının önemli bir bölümü kurutularak değerlendirilmekte ve arz edilmektedir.Türkiye`de meyve üretimi; gıda güvenliği, insan beslenmesi, meyve işleyen sanayilere hammadde temin etmesi, iç ve dış ticaretinin yapılması, istihdam sağlaması ekolojik ve çevresel etkileri yönünden önemli bir üretim faaliyetidir.

Dünya genelinde kayısının üretimi, işlenmesi, pazarlanması ve tüketimi, sofralık ve kurutmalık olmak üzere başlıca iki şekilde yapılmaktadır.

TAZE KAYISI ÜRETİMİ:

Dünyada, kuzey yarım küreden güney yarım küreye kadar geniş bir yayılım alanına sahip olan kayısı büyük oranda taze olarak tüketilmektedir. 2013 yılında dünya genelinde 504.319 hektar alanda kayısı tarımı yapılmış olup bu alandan 4.111.076 ton kayısı üretimi gerçekleşmiştir (FAO,2015). Kayısı üretiminde Türkiye, İran ve Özbekistan ilk üç sırada yer almaktadır. Taze kayısı üretiminde 2013 yılı üretim miktarında Türkiye% 19,74 `lük payla birinci sırada yer almaktadır. Diğer önemli üretici ülkelerden İran`ın %11,12 ve Özbekistan`ın%10,46`lıküretim payları bulunmaktadır(Tablo 1).

Tablo 1.Dünya Taze Kayısı Üretiminde Ülkelerin Yıllık Üretim Miktarları (ton)

Kaynak: FAO 2015

Dünya genelinde üretilen kayısının sofralık tüketim için taze olarak ihraç edilmesi sınırlı olmakla birlikte kayısı üretim miktarına oranı %10 seviyesini henüz geçememiştir. Dünya taze kayısı ihracatında Fransa, İspanya, Özbekistan ve Türkiye ilk sıralarda yer almaktadır. Dünya taze kayısı ihracatı yapan ülkelerin yıllık ihracat miktarları Tablo 2`de gösterilmiştir.

Tablo 2. Dünya taze kayısı ihracatı yapan ülkelerin yıllık ihracat miktarı (ton)

Kaynak:ITC, 2015

Dünya taze kayısı ihracatında 2014 yılında 467 milyon doların üzerinde ihracat değeri hesaplanmıştır. Dünya taze kayısı ihracatından elde edilen gelir bakımından Fransa, İspanya, İtalya ve Türkiye ilk sıralarda yer almaktadır (Tablo 3).

Tablo 3. Dünya taze kayısı ihracatı yapan ülkelerin yıllık ihracat değerleri (1000 $)

Kaynak: ITC, 2015

KURU KAYISI ÜRETİMİ

Kurutulan kayısıların bozulma oranı düşerken depoda bekleme süresi artmaktadır. Uluslararası Sert Kabuklu ve Kuru Meyve Konseyi`nin verilerine göre Dünya`da 2012 yılında yaklaşık 240 bin ton kuru kayısı üretimi gerçekleşmiştir.

Türkiye dünya kuru kayısı üretiminin yaklaşık %75`ini tek başına karşılamaktadır. İran, Çin, Güney Afrika, ABD, Avustralya ve Tacikistan dünyada kuru kayısı üretimi yapan diğer önemli ülkelerdir.

Türkiye 2014 yılında 78.061 ton kuru kayısı ihracatı ile dünyada ilk sırada yer almaktadır.  Türkiye`yi 2014 yılı itibariyle 32.844 ton ihracatıyla Tacikistan izlemektedir. Dünyada başlıca kuru kayısı üreticisi ülkeler ve bunların son yıllara ait kuru kayısı ihracat miktarları Tablo 4`de verilmiştir.

Tablo 4. Dünya ve bazı ülkelerin yıllık kuru kayısı ihracat miktarı (ton) 

Kaynak: ITC, 2015

Dünya kuru kayısı ihracatı 2014 yılında 460 milyon dolarlık ihracat yapılmaktadır. Dünyada 2010-2014 yılları kuru kayısı ihracat miktarı ve ihracat değerlerine göre 1 kg kuru kayısının ortalama birim fiyatı 2,84 kg/dolar olarak gerçekleşmiştir.

Türkiye 2014 yılında 345 milyon doların üzerinde ihracat geliri elde etmiştir. Türkiye`nin 1 kg kuru kayısı ihracat birim fiyatı 2010-2014 yılları ortalamasına göre 3,51 kg/dolar olarak gerçekleşmiştir. Dünyada başlıca kuru kayısı ihracatçısı ülkelerin ihracat gelirleri Tablo 5`da gösterilmektedir.

Tablo 5. Dünya ve bazı ülkelerin yıllık kuru kayısı ihracat değerleri (1000 $) 

TÜRKİYE KAYISI ÜRETİM VE PAZARLAMASI

Türkiye`de kayısı, başta Malatya olmak üzere Elazığ, Iğdır, Mersin, Antalya illeri ile Ege, Akdeniz, İç Anadolu ve Marmara bölgelerinde yetiştirilmektedir. Üretilen kayısının önemli bir bölümü kurutularak kuru kayısı olarak değerlendirilmektedir. Kurutmalık dışında kalan kayısı genellikle sofralık ve meyve suyu sanayinde kullanılmaktadır. Kayısı çekirdeklerinin tatlı olanları çerezlik olarak, acı çekirdekler ise ilaç ve kozmetik sanayinde değerlendirilmektedir.

Malatya önemli bir kayısı üretim merkezi olması itibariyle, Türkiye kuru kayısı ihracatında da özel bir yere sahiptir. Türkiye yaş kayısı üretiminin yarıdan fazlasını sağlayan bu ilde üretim yoğun olarak kuru kayısıya yönelik olup, üretilen kayısının önemli bir bölümü kurutulmakta ve kurutulan kayısının yaklaşık % 90-95`i

ihraç edilmektedir. Bu açıdan değerlendirildiğinde, gerek ağaç sayısı gerekse yaş ve kuru kayısı üretim miktarları ile Malatya ili sadece Türkiye`nin değil bütün dünyanın kayısı üretim merkezi konumunda bulunmaktadır.

Türkiye kayısı üretim miktarı iklim koşullarına bağlı olarak yıldan yıla değişmektedir. Bu nedenle iklimin uygun olduğu yıllarda daha yüksek kayısı üretimi söz konusudur.

Türkiye`de farklı bölgelerde, farklı iklim koşullarında ve farklı rakımlarda kayısı yetiştiriciliği yapılmaktadır. Türkiye`de üretilen kayısının %10-15`i taze tüketim olarak, geri kalanı ise kurutmalık olarak değerlendirilmektedir. Doğu Anadolu Bölgesinde üretilen taze kayısı büyük oranda iç pazarlara arz edilmekle birlikte özellikle Akdeniz Bölgesi`nde yetiştirilen erkenci kayısılar dış pazarlara sunulmaktadır. Kayısı üreticisi illerin üretim miktarları Tablo 6`de gösterilmektedir.

Tablo 6. Türkiye`nin illere göre yıllık kayısı üretim miktarı (ton) 

Kaynak: TUİK, 2015

Türkiye`de sofralık olarak üretilen kayısıların büyük çoğunluğu iç piyasada tüketildiğinden, taze kayısı ihracatında dünyada %12`lik payla istenilen seviyeye henüz ulaşamamıştır. Oysa aynı ekolojik koşullara sahip olan Fransa, İspanya ve İtalya gibi ülkelerde üretim miktarı az olmasına rağmen taze kayısı ihracat miktarı ve geliri Türkiye`den fazladır. Son yıllarda ihracat miktarında artışlar gözlenmekte olup 2009 yılında 18.446 ton taze kayısı ihracatı yapılırken 2014 yılında %144 oranında artış olmuş ve 26.700 ton taze kayısı ihracatı gerçekleşmiştir. 

Türkiye`de Kuru Kayısı

Kayısı hasat sonrası muhafazası zor olan bir ürün olması nedeni ile genellikle kurutularak değerlendirilmektedir. Türkiye dünya kuru kayısı üretiminin büyük bir bölümünü karşılamakta olup, üretim yoğun olarak Malatya ili ve çevresindeki birkaç ilçede gerçekleşmektedir.

İhracatı yapılan kuru kayısı miktarı 2009 yılında 101.234 ton iken 2014 yılında 78.061 ton olarak gerçekleşmiştir. Geçen yıllar içerisinde en fazla kuru kayısı ihracatı 2013 yılında 112.444 ton olarak gerçekleşirken en fazla gelir 2011 yılında 360 milyon doları geçerek elde edilmiştir.

Kuru kayısı ihracat birim fiyatı, yıllara ve üretim miktarına bağlı olarak değişmekte ve üretim miktarı arttıkça fiyat düşmektedir. Kayısı üretiminin en fazla olduğu 2013 yılında ortalama ihracat birim fiyatı 2,79 kg/dolar iken, üretimin en az olduğu 2014 yılında 4,43 kg/dolar olarak gerçekleşmiştir. (Tablo 7).

Tablo 7.Türkiye`nin yıllara göre kuru kayısı ihracat miktarı ve değeri 

Kaynak: ITC,2015

Türkiye en fazla kuru kayısı ihracatını 2013 yılında Rusya Federasyonuna yaparken 2014 yılında ABD`ye gerçekleştirmiştir. Bu ülkeyi sırasıyla Almanya, Fransa ve Birleşik Krallık takip etmektedir. Türkiye`nin kuru kayısı yıllık ihracat miktarı ülkeler itibariyle Tablo 8`de verilmiştir. 

Tablo 8. Türkiye`nin ülkelere göre yıllık kuru kayısı ihracat miktarı (ton)

Kaynak: ITC, 2015

Türkiye`nin 2014 yılı kuru kayısı ihracat geliri 345.940.000 dolar olarak gerçekleşmiştir. Kuru kayısı ihracatında en fazla geliri sırasıyla Amerika Birleşik Devletleri, Almanya ve Fransa`dan elde etmektedir. Türkiye`nin ülkeler itibariyle yıllık ihracat değeri Tablo 9`de verilmiştir. 

Tablo 9.Türkiye`nin ülkelere göre kuru kayısı ihracat değeri (1000 $) 

Türkiye kuru kayısı ihracatının % 14,1`ini ABD`ye, % 8,2`sini Almanya`ya,  % 7,5`ini Fransa`ya ihraç etmektedir. Türkiye kuru kayısı ihracatından elde ettiği gelirin % 15`ini ABD  % 9,9`unu Almanya,  % 7,5`ini Fransa`ya yaptığı ihracattan elde etmektedir . 

KURU KAYISI PAZARLAMA 

Kuru kayısı başlıca 3 şekilde kurutulmakta ve pazarlanmaktadır. Kayısı çeşitlerinden SÇKM içeriği düşük olanlar açık alanda güneş altında kurutulur ve genellikle hoşaflık olarak tüketilir. SÇKM içeriği yüksek kayısı çeşitleri hasat edildikten sonra herhangi bir işlem yapmadan direk güneş altında (gün kurusu kayısı) ya da kükürtlenerek (islimli, kükürtlü kayısı) kurutulmaktadır. Kükürtlemenin amacı, kuru kayısıların depoda uzun süre muhafazasını sağlamak üzere küf, maya ve zararlıların faaliyetlerini engellemek ve renk bozulmalarının önüne geçmektir. Gün kurusu kayısılar genellikle kahverengi, kükürtlü kayısılar ise sarı renkli olmaktadır.

Kayısı üreticileri ürettiği kuru kayısıları Komisyoncu, Tüccar ve İhracatçıya doğrudan satabilmektedir. Tüketicilere kuru kayısının ulaştırılmasındaki son nokta perakende satış noktaları olmaktadır. 

Geniş bir yayılım alanına sahip olan kayısının dünya genelinde yaklaşık 500 bin hektara alanda yetiştiriciliği yapılmakta ve 4 milyon ton civarı üretimi gerçekleşmektedir.

Kayısı üretiminde önde gelen ülkelerarasında Türkiye, İran ve Özbekistan ilk üç sırayı almaktadır. Türkiye, dünya kayısı üretiminin yanı sıra kuru kayısı üretiminde de birinci sırada yer almaktadır. Dünya kuru kayısı üretiminde sezon itibariyle dalgalanmalar olmakla birlikte Türkiye dünya kuru kayısı üretiminin yaklaşık %75`ini tek başına karşılamaktadır. 2013 yılında Türkiye 112 bin ton kuru kayısı ihracatı ile 314 milyon dolar ihracat geliri sağlamıştır.

Türkiye en fazla kuru kayısı ihracatını Rusya Federasyonu ile gerçekleştirirken bu ülkeyi sırasıyla ABD ve Almanya takip etmektedir.

Taze kayısı ihracatında ise son yıllarda önemli ilerlemeler olmasına rağmen Türkiye dünya piyasasında istenilen yere henüz ulaşamamıştır.

Kayısı ülke yeterlilik seviyesi 2012/2013 üretim sezonunda %415,55 olarak gerçekleşirken kişi başı tüketim 2,23 kg olmuştur. Kayısı yeterlilik seviyesi bakımından son derece yüksek bir orana sahiptir. Tüketim miktarın arttırılması ve kişi başı tüketimin en az 5 kilograma çıkarılması hedeflenmelidir.

Kayısı dünya genelinde ilkbahar geç donlarından en çok etkilenen ürünler arasında gelmektedir. 2014 yılında Türkiye kayısı üretiminde önemli paya sahip olan Malatya, Elazığ, Kahramanmaraş ve Sivas illerinde meydana gelen zirai don hadisesi nedeni ile üretim ve ihracat miktarında düşüş beklenmektedir. Malatya ilinde yapılan rekolte tahminlerinde üretim miktarının %95 oranında azaldığı belirlenmiştir.

Kayısı Yetiştiriciliğinde Karşılaşılan Önemli Sorunlar ve Çözüm Önerileri

Tüm dünyada olduğu gibi kayısı yetiştiriciliğinin en önemli sorunu ilkbahar geç donlarıdır. Kayısı ağaçları ilkbahar geç donlarından önemli ölçüde zarar görmekte ve çoğu yıl rekolteyi geç donlar tayin etmektedir. Ova veya vadi tabanında tesis edilen bahçeler bazen üst üste, bazen de 2-3 yılda bir meydana gelen ilkbahar geç donlarından zarar görmektedir. İlkbahar geç donlarından korunmanın en etkili yolu, don tehlikesinin bulunduğu rutubetli, taban araziler ve soğuk havanın biriktiği vadi içlerinde kayısı bahçesi tesis edilmemesidir.

Fakat her şeye rağmen don riski bulunan bir bölgede kayısı bahçesi tesis edilmişse donlardan korunma yöntemlerinin dikkatlice uygulanması gerekir.

Kayısının yüksek fiyattan alıcı bulması ve yeni tüketim alanlarının geliştirilmesi için kayısının beslenme ve insan sağlığı açısından önemi geniş kitlelere doğru bir şekilde tanıtılması gerekir. Nitekim ülkemizde üretilen kuru kayısının yaklaşık % 80-85`lik kısmı ihraç edilmesine karşılık sadece % 10-15`lik gibi çok az bölümü yurt içinde tüketilmektedir. Bilindiği gibi meyve seçimi ve tüketimi ile ilgili davranışlar öğrenilmiş davranışlar olup, bu davranışların değiştirilmesi güç ve yavaş işleyen bir süreçtir. Bu bakımdan bireylerde kayısı tüketim alışkanlığının kazandırılması için beslenme eğitim programları düzenlenmeli, televizyon, radyo gazete ve internet gibi çeşitli iletişim araçlarında kayısının faydalarını anlatan reklam çalışmalarına ağırlık verilmelidir.

Kayısının doğal sarı renginin korunması ve depoda fumigant özelliği göstererek fermantasyon ve böcek zararının önlenmesi için yaş kayısılar kurutulmadan önce kükürtlenmektedir. Kuru kayısı ithal eden ülkelerin ithalatına izin verdikleri kükürt miktarı AB ülkelerinde 2000 ppm, ABD ve Avustralya`da 3000 ppm, Kanada`da 2500 ppm`dir. Resmi Gazetede 16.11.1997 tarihinde yayınlanarak yürürlüğe giren Türk Gıda Kodeksine göre kuru kayısıda maksimum kalıntı kükürt miktarı 2000 ppm olarak belirlenmiştir. Kuru kayısıda kalıntı kükürt sorunun çözümü için üretici ve tüccar arasında sözleşmeli üretimin geliştirilmesi, kerevet ile kükürtleme sistemine geçilmesi ve düşük kükürtlü kuru kayısıların soğuk hava depolarında muhafaza edilmesi gerekmektedir.

Kuru kayısının katma değerinin yükseltilmesi için hammadde şeklinde satışı yerine kayısıdan yeni ihraç ürünleri geliştirilmesi (konserve, pulp, doğranmış, dondurulmuş kayısı) ve ürün çeşitlendirilmesine ağırlık verilmelidir. Kayısının insan sağlığı açısından faydalarını ortaya koyan ayrıntılı araştırmaların yeterli ölçüde yapıldığını söylemek pek mümkün değildir. Kayısının insan sağlığına etkileri konusunda yapılacak çalışmaların iletişim araçları vasıtasıyla insanlara duyurulması kayısının tanıtımına önemli katkılar sağlayacaktır.

Avrupa`da kayısı tarımı yapılan birçok ülkede kayısının en önemli hastalığı olan Şarka virüsü (Plum pox virus) üretimde çok ciddi sorunlara yol açmaktadır. Ülkemizde ise Ege, Akdeniz ve İç Anadolu`da yapılan araştırmalarda kayısı ağaçlarında şarka virüsü tespit edilmiştir. Kimyasal herhangi bir mücadelesi olmayan bu hastalığa karşı alınabilecek yegane önlem hastalığa dayanıklı yeni çeşitlerin ıslah edilmesi gerekmektedir. Avrupa`da yürütülen ıslah programları sayesinde hastalığa dayanıklı yeni kayısı çeşitleri geliştirilmiştir. Ülkemizde ise 2006 yılında başlatılan ıslah çalışmaları sonucu hastalığa dayanıklılık geni taşıyan verim ve meyve kalitesi yüksek sofralık ve kurutmalık yeni kayısı melezleri tespit edilmiş, bu kayısıların adaptasyon ve hastalığa dayanıklılık testleri devam etmektedir.

KAYNAKLAR: 

ASLAN A. PALA M. Kayısı Bakış 2015 Kayısı Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü-Malatya

G.T.H.B. Bitkisel Üretim Gen. Müd. Ulusal Kayısı Çalıştayı Sonuç Raporu ANKARA-2015