PUTİN İLE ERDOĞAN GÖRÜŞMESİ KRİZİ BİTİRİR Mİ?
YILIN İLK YARISININ ARDINDAN RUSYA KRİZİNİN TARIMSAL İHRACATIMIZA OLAN ETKİSİ
Rusya ile ülkemiz arasında uçak düşürülmesi sonrası ortaya çıkan siyasi krizin, tarımsal ihracatımıza olan etkisi, "İLK DÖRT AYIN ARDINDAN RUSYA KRİZİNİN TARIMSAL İHRACATIMIZA OLAN ETKİSİ" başlıklı yazımız ile ele alınmıştı. Söz konusu yazıda, kriz sonrası Aralık-Mart aylarını kapsayan dört aylık veriler üzerinden bir değerlendirme yapılmıştı. Bu yazıda ise 2016 yılının ilk altı ayına ait veriler üzerinden bir değerlendirme yapılacaktır. İki ülke yetkili makamları tarafından verilen yumuşama sinyalleri ve Rusya`nın kısıtlamaları kaldıracağını açıklaması öncesi dönemi ele alan bu çalışma, yılın kalan kısmındaki veriler ile yapılacak kıyaslamalar için önemli bir gösterge olacaktır.
1. ÖZET: Vakti ve okumaya sabrı olmayanlar için
- Rusya`ya yapılan ihracatta, 24 Kasım 2015 tarihinde uçak düşürülmesi öncesi başlayan, petrol fiyatlarındaki düşüş nedeniyle Rusya`nın yaşadığı ekonomik krizden kaynaklanan bir azalma bulunmaktadır.
- 2016 yılının ilk altı ayında Rusya`ya yapılan tarımsal ihracatımızda, 2015 yılının aynı dönemine göre % 68`lik bir azalma meydana gelmiştir. Aynı dönemde Rusya`ya yapılan tarımsal ihracat gelirinde bir önceki yılın aynı dönemine göre 399.305 bin dolar, toplam tarımsal ihracatımızda 336.882 bin dolar azalma olmuştur.
- En çok tarımsal ürün ihracatı yaptığımız ülkeler sırasıyla Irak, Almanya ve Rusya`dır. Irak`a yapılan tarımsal ihracatın değeri, Almanya ve Rusya`ya yapılan ihracatın toplam değerinden fazladır.
- Yaş meyve ve sebze ihracatının % 40`ından fazlası Rusya`ya yapılmaktadır. Rusya`ya yapılan tarımsal ihracatın % 70`den fazlasını yaş meyve ve sebzeler oluşturmaktadır.
- 2016 yılının ilk altı ayındaki tarımsal ihracat miktarı, geçmiş yılların aynı dönemlerindeki ihracat miktarı seviyesindedir. Aynı dönemde Rusya`ya yapılan ihracat miktarında ise % 80`e varan bir azalma meydana gelmiştir. İhracattaki bu kayıp, başka ülkelere yapılan tarımsal ihracatla önemli ölçüde giderilmiştir.
- 2016 yılının ilk yarısında, bir önceki yılın aynı dönemine göre Rusya`ya yapılan ihracatta narenciyede % 61, yaş sebzede % 91, yaş meyvede % 77; yaş meyve ve sebzenin toplamında % 81`lik bir düşüş yaşanmıştır. Ancak aynı dönemde başka ülkelere yapılan ihracattaki artış nedeni ile yaş meyve ve sebzenin toplam ihracatındaki azalma % 3,5 olmuştur.
- 2014 yılına kadar artarak devam eden ihracatımız son iki yıldır düşüş eğilimindedir. Petrol fiyatlarındaki düşüş 2015 yılından itibaren ithalatımızın azalmasına olumlu katkı yapmaktadır. 2015 yılında en fazla ihracat ve ithalat yaptığımız ülke Almanya`dır.
- 2015 yılında en fazla turistin geldiği ülke Almanya, Rusya ve İran`dır. 2016 yılının ilk yarısında bir önceki yılın ilk yarısına göre Almanya`dan gelen turist sayısında % 29, Rusya`dan gelen turist sayısında% 87, toplam turist sayısında % 28 azalma meydana gelmiştir.
2. Yılların ilk yarılarında tarımsal ihracatımız
Rusya ile krizin devam ettiği 2006 yılının ilk altı ayına ilişkin isabetli bir değerlendirme için, tarımsal ürünlerin mevsimsel özellikleri dikkate alınarak, önceki yılların aynı dönemindeki ihracat rakamları ile karşılaştırma yapılması gerekmektedir.
Gerek yıllık, gerekse yılların ilk yarısını esas alan ihracat rakamları incelendiğinde, ihracatımızın 2014 yılına kadar artış eğiliminde olduğunu, sonrasında ise düşüşe geçtiğini göstermektedir. Bu düşüş tarımsal ihracatımızda daha küçük olmuştur.
Çizelge-1`deki son beş yılın ilk altı aylık veriler incelendiğinde, Rusya`ya yapılan ihracattaki düşüşün, tarımsal ihracata hemen o yıl yansımamış olmakla birlikte, uçak düşürülmesi krizi öncesi 2015 yılında başladığı, bu düşüşün kriz sonrası artarak devam ettiği görülmektedir.
Çizelge-1 Ocak-Haziran aylarındaki toplam ihracat ve Rusya`nın payı (1000 $)
| SEKTÖR | 2012 | 2013 | 2014 | 2015 | 2016 | |
| Fındık ve Mamulleri | Toplam | 789.888 | 794.129 | 919.696 | 1.355.670 | 927.446 |
| Rusya | 13.992 | 26.511 | 18.239 | 19.492 | 6.815 | |
| % | 1,77 | 3,34 | 1,98 | 1,44 | 0,73 | |
| Hububat, Bakliyat, Yağlı Tohumlar ve Mamulleri | Toplam | 2.912.264 | 3.155.745 | 3.418.037 | 3.063.323 | 3.175.339 |
| Rusya | 39.408 | 57.732 | 64.914 | 34.566 | 20.590 | |
| % | 1,35 | 1,83 | 1,90 | 1,13 | 0,65 | |
| Kuru Meyve ve Mamulleri | Toplam | 588.082 | 643.462 | 654.705 | 580.293 | 597.043 |
| Rusya | 22.472 | 24.367 | 18.551 | 10.313 | 8.826 | |
| % | 3,82 | 3,79 | 2,83 | 1,78 | 1,48 | |
| Meyve Sebze Mamulleri | Toplam | 567.079 | 599.169 | 682.181 | 609.073 | 623.930 |
| Rusya | 5.050 | 8.426 | 7.183 | 3.360 | 1.379 | |
| % | 0,89 | 1,41 | 1,05 | 0,55 | 0,22 | |
| Su Ürünleri ve Hayvansal Mamuller | Toplam | 778.000 | 943.425 | 1.137.283 | 918.982 | 882.486 |
| Rusya | 10.610 | 15.661 | 28.791 | 5.010 | 23.039 | |
| % | 1,36 | 1,66 | 2,53 | 0,55 | 2,61 | |
| Süs Bitkileri ve Mamulleri | Toplam | 41.118 | 44.901 | 52.019 | 45.691 | 52.198 |
| Rusya | 2.140 | 2.070 | 3.914 | 31.123 | 4 | |
| % | 5,20 | 4,61 | 7,52 | 68,11 | 0,01 | |
| Tütün | Toplam | 523.263 | 522.229 | 527.391 | 458.611 | 557.575 |
| Rusya | 21.146 | 24.466 | 26.440 | 22.167 | 26.408 | |
| % | 4,04 | 4,68 | 5,01 | 4,83 | 4,74 | |
| Yaş Meyve ve Sebze | Toplam | 1.093.386 | 1.097.446 | 1.145.406 | 995.194 | 891.782 |
| Rusya | 365.797 | 423.467 | 409.453 | 451.972 | 92.317 | |
| % | 33,46 | 38,59 | 35,75 | 45,42 | 10,35 | |
| Zeytin ve Zeytinyağı | Toplam | 96.428 | 272.736 | 129.561 | 108.284 | 90.443 |
| Rusya | 997 | 1.453 | 1.019 | 714 | 32 | |
| % | 1,03 | 0,53 | 0,79 | 0,66 | 0,04 | |
| Tarımsal İhracat | Toplam | 7.389.508 | 8.073.242 | 8.666.278 | 8.135.122 | 7.798.240 |
| Rusya | 481.612 | 584.153 | 578.504 | 578.717 | 179.412 | |
| % | 6,52 | 7,24 | 6,68 | 7,11 | 2,30 | |
| Tarım Dışı İhracat | Toplam | 61.425.531 | 63.346.840 | 67.321.026 | 58.563.701 | 57.638.618 |
| Rusya | 2.744.096 | 2.824.650 | 2.434.390 | 1.321.664 | 584.860 | |
| % | 4,47 | 4,46 | 3,62 | 2,26 | 1,01 | |
| TOPLAM İHRACAT | Toplam | 68.815.039 | 71.420.081 | 75.987.305 | 66.698.823 | 65.436.859 |
| Rusya | 3.225.708 | 3.408.803 | 3.012.894 | 1.900.381 | 764.272 | |
| % | 4,69 | 4,77 | 3,96 | 2,85 | 1,17 | |
Kaynak, Türkiye İhracatçılar Meclisi
2012 yılının ilk altı ayında, toplam tarımsal ihracatımızın % 6,52`si Rusya`ya gerçekleştirilmiş ve bu oran sonraki yıllarda daha yüksek olmuşken, 2016 yılının ilk altı ayında bu oran % 2,3`e düşmüştür. 2016 yılının ilk altı ayında Rusya`ya yapılan tarımsal ihracatımızda, 2015 yılının aynı dönemine göre % 68`lik bir azalma meydana gelmiştir.
Alt sektörler bazında bakıldığında, 2012 yılında yaş meyve ve sebze ihracatımızın 1/3`ü Rusya`ya yapılmışken, bu oran 2016 yılının ilk altı ayında % 10,35 seviyesine düşmüştür. Krizden etkilenmeyen tek alt sektör, Rusya`nın kısıtlama dışında tuttuğu Su Ürünleri ve Hayvansal Mamuller grubu olmuştur. 2015 yılının ilk altı ayında bu alt gruptan yapılan ihracatın toplam ihracat içinde % 0,55 olan payı, 2016 yılının ilk altı ayında % 2,61 olmuştur.
Son beş yılın Ocak-Haziran dönemini kapsayan altı aylık verilere ilişkin değerlendirmeyi daha yalın olarak ortaya koyabilmek için, 2012 yılı baz alındığında tarımsal ihracatımızın bu süreçteki konumu daha anlaşılır olacaktır. Çizelge-2`de bu kapsamda hazırlanmış veriler yer almaktadır.
Çizelge-2 Ocak-Haziran aylarındaki toplam ihracat ve Rusya`nın payı (Değer Olarak)
| SEKTÖR | 2012 | 2013 | 2014 | 2015 | 2016 | |||||
| Toplam | Rusya | Toplam | Rusya | Toplam | Rusya | Toplam | Rusya | Toplam | Rusya | |
| Fındık ve Mamulleri | 100 | 100 | 101 | 189 | 116 | 130 | 172 | 139 | 117 | 49 |
| Hububat, Bakliyat, Yağlı Tohumlar ve Mamulleri | 100 | 100 | 108 | 146 | 117 | 165 | 105 | 88 | 109 | 52 |
| Kuru Meyve ve Mamulleri | 100 | 100 | 109 | 108 | 111 | 83 | 99 | 46 | 102 | 39 |
| Meyve Sebze Mamulleri | 100 | 100 | 106 | 167 | 120 | 142 | 107 | 67 | 110 | 27 |
| Su Ürünleri ve Hayvansal Mamuller | 100 | 100 | 121 | 148 | 146 | 271 | 118 | 47 | 113 | 217 |
| Süs Bitkileri ve Mamuller | 100 | 100 | 109 | 97 | 127 | 183 | 111 | 164 | 127 | 0 |
| Tütün | 100 | 100 | 100 | 116 | 101 | 125 | 88 | 105 | 107 | 125 |
| Yaş Meyve ve Sebze | 100 | 100 | 100 | 116 | 105 | 112 | 91 | 124 | 82 | 25 |
| Zeytin ve Zeytinyağı | 100 | 100 | 283 | 146 | 134 | 102 | 112 | 72 | 94 | 3 |
| Tarımsal İhracat Toplam | 100 | 100 | 109 | 121 | 117 | 120 | 110 | 114 | 106 | 37 |
| Tarım Dışı İhracat | 100 | 100 | 103 | 103 | 110 | 89 | 95 | 48 | 94 | 21 |
| Toplam İhracat | 100 | 100 | 104 | 106 | 110 | 93 | 97 | 59 | 95 | 24 |
Kaynak, Türkiye İhracatçılar Meclisi
Toplam ihracatımızda 2016 yılının ilk yarısında, 2012 yılına göre 5 puanlık bir düşüş meydana gelmişken, tarım dışı ihracatımızda 6 puanlık bir düşüş olmuştur. Bu düşüşlere karşın, aynı dönemde tarımsal ihracatı toplamımızda 6 puanlık bir artış olmuştur.
İhracatımız, tarımsal ihracat da dahil olmak üzere, en yüksek seviyesine 2014 yılında ulaşmış, son iki yıldır düşüş eğiliminde olmuştur. 2016 yılının ilk yarısında, 2014 yılının ilk yarısına göre toplam ihracatımızda 15 puanlık, tarımsal ihracatımızda ise 11 puanlık bir azalış söz konusudur.
İhracatımız Rusya krizi üzerinden incelendiğinde, 2016 yılının ilk yarısına ait veriler, krizin etkisini çok açık olarak göstermektedir. Toplam ihracatımız 2016 yılının ilk yarısında 2015 yılına göre iki puanlık bir azalma göstermişken, aynı dönemde Rusya`ya yapılan toplam ihracatta 35 puanlık azalış olmuştur. Aynı dönemde Rusya`ya yapılan tarımsal ihracatta ise 77 puanlık bir azalış olması, krizin tarımsal ihracatımız üzerindeki etkisini bariz bir şekilde göstermektedir.
2.1 Tarımsal ihracatımızın yapısı
Tarımsal ihracatımızın yapısı incelendiğinde, toplam ihracat içinde en büyük payın, % 40`lar civarındaki oran ile Hububat, Bakliyat, Yağlı Tohumlar ve Mamulleri alt sektörüne ait olduğu görülmektedir. Çizelge-3`de tarımsal alt sektörlerin Ocak-Haziran dönmelerinde gerçekleşen ihracat değerleri üzerinden oransal payları yer almaktadır. Çizelgenin incelenmesinden de görüleceği üzere, hububat, bakliyat, yağlı tohumlar ve mamullerinden sonra, yıllara göre değişmekle birlikte, birbirine yakın oranlarda fındık ve mamülleri, su ürünleri ve hayvansal mamuller ile yaş meyve ve sebze gelmektedir.
Çizelge-3 Ocak-Haziran döneminde tarımsal ihracatta alt sektörlerin payları (%)
|
| 2012 | 2013 | 2014 | 2015 | 2016 | |||||
| SEKTÖR | Toplam | Rusya | Toplam | Rusya | Toplam | Rusya | Toplam | Rusya | Toplam | Rusya |
| Fındık ve Mamulleri | 10,69 | 2,91 | 9,84 | 4,54 | 10,61 | 3,15 | 16,66 | 3,37 | 11,89 | 3,80 |
| Hububat, Bakliyat, Yağlı Tohumlar ve Mamulleri | 39,41 | 8,18 | 39,09 | 9,88 | 39,44 | 11,22 | 37,66 | 5,97 | 40,72 | 11,48 |
| Kuru Meyve ve Mamulleri | 7,96 | 4,67 | 7,97 | 4,17 | 7,55 | 3,21 | 7,13 | 1,78 | 7,66 | 4,92 |
| Meyve Sebze Mamulleri | 7,67 | 1,05 | 7,42 | 1,44 | 7,87 | 1,24 | 7,49 | 0,58 | 8,00 | 0,77 |
| Su Ürünleri ve Hayvansal Mamuller | 10,53 | 2,20 | 11,69 | 2,68 | 13,12 | 4,98 | 11,30 | 0,87 | 11,32 | 12,84 |
| Süs Bitkileri ve Mamulleri | 0,56 | 0,44 | 0,56 | 0,35 | 0,60 | 0,68 | 0,56 | 5,38 | 0,67 | 0,00 |
| Tütün | 7,08 | 4,39 | 6,47 | 4,19 | 6,09 | 4,57 | 5,64 | 3,83 | 7,15 | 14,72 |
| Yaş Meyve ve Sebze | 14,80 | 75,95 | 13,59 | 72,49 | 13,22 | 70,78 | 12,23 | 78,10 | 11,44 | 51,46 |
| Zeytin ve Zeytinyağı | 1,30 | 0,21 | 3,38 | 0,25 | 1,49 | 0,18 | 1,33 | 0,12 | 1,16 | 0,02 |
| TARIMSAL İHRACAT | 100,0 | 100,0 | 100,00 | 100,0 | 100,0 | 100,0 | 100,0 | 100,0 | 100,0 | 100,0 |
Kaynak, Türkiye İhracatçılar Meclisi
İhraç yapılan ülkeler incelendiğinde, tarımsal ihracatın en çok yapıldığı ülkenin Irak olduğu görülmektedir. Tarımsal ihracatın 2014 yılında % 19,34`ü, 2015 yılında ise % 16,88`i bu ülkeye yapılmıştır. Çizelge-4`ün incelenmesinden de anlaşılacağı üzere, Irak`tan sonra en fazla tarımsal ihracat yapılan ülkeler olarak Almanya ve Rusya gelmektedir.
Çizelge-4 Tarımsal ihracat yapılan başlıca ülkeler (Bin $)
| Ülkeler | 2014 | 2015 | ||
| Değer (Bin $) | % | Değer (Bin $) | % | |
| Irak | 3.473.019 | 19,34 | 2.821.515 | 16,88 |
| Almanya | 1.486.776 | 8,28 | 1.530.616 | 9,15 |
| Rusya | 1.269.140 | 7,07 | 1.111.900 | 6,65 |
| İtalya | 926.651 | 5,16 | 896.698 | 5,36 |
| Suriye | 726.553 | 4,05 | 632.542 | 3,78 |
| ABD | 658.254 | 3,67 | 639.232 | 3,82 |
| Hollanda | 587.672 | 3,27 | 554.133 | 3,31 |
| İngiltere | 473.002 | 2,63 | 474.071 | 2,84 |
| Fransa | 467.949 | 2,61 | 518.901 | 3,10 |
| Suudi Arabistan | 382.454 | 2,13 | 433.916 | 2,60 |
| Diğer Ülkeler | 7.502.768 | 41,79 | 7.106.278 | 42,50 |
| Toplam | 17.954.238 | 100,00 | 16.719.802 | 100,00 |
Kaynak, Yaş Sebze Meye İhracatçıları Birliği
Tarımsal ihracatımızda Rusya üçüncü sırada olmakla birlikte, Rusya yaş meyve ve sebze ihracatında ilk sırada yer almaktadır. Çizelge-3 incelendiğinde, tarımsal ihracat içinde yaş meyve sebzenin payı 2012 yılının ilk yarısında % 14,80 iken 2016 yılının aynı döneminde % 11,44 olmuştur. Yaş meyve sebzenin aynı dönemlerde Rusya`ya yapılan tarımsal ihracattaki payı ise sırası ile % 75,95 ve % 51,46`dır.
Yaş meyve ve sebze ihracatının 2014 ve 2015 yıllarında ülkelere göre dağılımını gösteren Çizelge-5 incelenecek olursa, ilk sırada yaklaşık % 40`lık payla Rusya`nın olduğu görülecektir.
Çizelge-5 Yaş sebze meyve ihracatı yapılan başlıca ülkeler (Bin $)
| Ülkeler | 2014 | 2015 | ||
| Değer (Bin $) | % | Değer (Bin $) | % | |
| Rusya | 938.057 | 39,57 | 877.216 | 42,57 |
| Irak | 293.055 | 12,36 | 263.145 | 12,77 |
| Almanya | 180.940 | 7,63 | 155.341 | 7,54 |
| Ukrayna | 158.598 | 6,69 | 94.744 | 4,60 |
| Bulgaristan | 106.210 | 4,48 | 45.089 | 2,19 |
| Romanya | 75.806 | 3,20 | 76.115 | 3,69 |
| Suudi Arabistan | 56.807 | 2,40 | 72.099 | 3,50 |
| Hollanda | 47.698 | 2,01 | 43.644 | 2,12 |
| İtalya | 45.639 | 1,93 | 19.333 | 0,94 |
| Beyaz Rusya | 42.186 | 1,78 | 29.134 | 1,41 |
| Diğer Ülkeler | 425.514 | 17,95 | 384.635 | 18,67 |
| Toplam | 2.370.510 | 100,00 | 2.060.496 | 100,00 |
Kaynak, Yaş Sebze Meye İhracatçıları Birliği
Tarımsal ihracata ilişkin değerlendirmede, ihraç edilen ürünlerden elde edilen gelir kadar, iç piyasadaki ürün arz/talebine olan etkisi nedeniyle ihraç edilen ürün miktarı da önem taşımaktadır. İhraç edilen ürün miktarının az olması, iç piyasadaki ürün fiyatının düşmesine, fazla olması ise ürün fiyatının artmasına yol açmaktadır.
2.2. Yaş meyve ve sebze ihracatının yapısı
2016 yılının ilk yarısında 2015 yılının aynı dönemine göre Rusya`ya yapılan yaş meyve ve sebze ihracatı 500 bin ton azalmıştır. Bu nedenle bu çalışmada yaş meyve ve sebze alt sektörünü esas alan bir değerlendirme yapılacaktır.
Yaş meyve ve sebze ihracatımızda en önemli pazar haline gelmiş olan Rusya`nın, yaşanan kriz nedeni ile tarım ürünlerine yönelik getirdiği kısıtlama; iç piyasamız, üreticiler ve ihracatçılar açıdan önem arz etmektedir. Yaş meyve ve sebzenin diğer tarımsal ürünlere nazaran, muhafazasına ilişkin hassasiyetleri ve kısa sürede tüketilmesi gerekliliği bulunmaktadır. Bu özellik dikkate alınarak, yaş meyve ve sebzenin grubu içinde yer alan ürünler ayrı ayrı ele alınmıştır.
Çizelge-6`da yer alan, son dört yılın ilk altı ayındaki yaş meyve ve sebze ihracatı verileri krizin etkisini açıkça göstermektedir. Yaş meyve ve sebze grubu içinde narenciye, yaş sebze ve yaş meyve alt grupları bulunmaktadır. Çizelge-6`da bu alt grupların son beş yılın ilk altı ayındaki toplam ihracat miktarları ve Rusya`ya yapılan ihracata ilişkin bilgiler yer almaktadır.
Yaş meyve ve sebzenin toplam ihracat miktarlarına bakıldığında, 2016 yılının ilk altı ayındaki ihracat miktarının, geçmiş yıllardaki ihracat miktarı seviyesinde olduğu görülmektedir. Aynı dönemde Rusya`ya yapılan ihracat miktarında ise % 80`i aşan bir azalma meydana gelmiştir. Ortaya çıkan bu azalmanın, toplam ihracat miktarında önemli bir azalma olmadığı göz önüne alındığında, başka ülkelere yapılan ihracatla giderildiği anlaşılmaktadır.
Narenciye alt grubundaki ürünlerin 2015 yılının ilk yarısında Rusya`ya yapılan ihracatında, 2016 yılının aynı döneminde % 61`lik bir azalma olmasına karşın, toplam narenciye ihracatında kayda değer bir azalma olmamıştır. Rusya`ya ihracatta meydana yaklaşık 100 bin tonluk azalış, özellikle Ukrayna, Irak, Suudi Arabistan, Polonya, Beyaz Rusya, Hollanda ve Romanya`ya yapılan narenciye ihracatındaki artışla karşılanmıştır.
Çizelge-6 Ocak-Haziran aylarında yapılan yaş meyve ve sebze ihracatı (Ton)
| Ürün Adı |
| 2012 | 2013 | 2014 | 2015 | 2016 |
| NARENCİYE | Toplam | 645.622 | 504.509 | 628.702 | 586.354 | 583.637 |
| Rusya | 121.878 | 141.599 | 127.092 | 167.433 | 65.423 | |
| % | 18,88 | 28,07 | 20,21 | 28,55 | 11,21 | |
| YAŞ SEBZE | Toplam | 679.883 | 838.793 | 841.251 | 625.690 | 612.711 |
| Rusya | 338.599 | 312.773 | 398.362 | 376.235 | 34.897 | |
| % | 49,80 | 37,29 | 47,35 | 60,13 | 5,70 | |
| YAŞ MEYVE | Toplam | 205.412 | 175.787 | 272.667 | 360.028 | 338.994 |
| Rusya | 46.617 | 48.826 | 49.404 | 98.451 | 22.455 | |
| % | 22,69 | 27,78 | 18,12 | 27,35 | 6,62 | |
| TOPLAM | Toplam | 1.530.917 | 1.519.089 | 1.742.620 | 1.572.072 | 1.535.342 |
| Rusya | 507.094 | 503.198 | 574.858 | 642.119 | 122.775 | |
| % | 33,12 | 33,12 | 32,99 | 40,85 | 8,00 |
Kaynak, Yaş Sebze Meye İhracatçıları Birliği
Rusya`ya 2016 yılının ilk yarısında yapılan yaş sebze/meyve ihracatında, 2015 yılının ilk yarısına göre 500 bin ton civarında bir azalış meydana gelmiştir. Ancak aynı dönemde toplam ihracattaki azalış 35 bin ton civarındadır. Rusya`ya ihracatta meydana gelen azalma, özellikle Beyaz Rusya, Gürcistan, Irak, Ukrayna, Suudi Arabistan, Suriye, Romanya, Polonya, Azerbaycan ve Almanya`ya yapılan ihracatla giderilmiştir.
Rusya`ya yapılan yaş sebze ürünlerinin ihracatı, 2015 yılının ilk yarısında toplam yaş sebze ihracatının % 60`ını bulmuşken, bu oran 2016 yılının aynı döneminde % 6`lar civarına düşmüştür. Bu oranlar % 91`lik bir azalmayı göstermektedir. Ancak bu düşüş, toplam yaş sebze ihracatında, diğer ülkelere yapılan ihracattaki artış nedeniyle % 5 kadar bir azalmaya yol açmıştır.
Yaş meyvenin Rusya`ya yapılan ihracatta % 20`leri aşan payı, 2016 yılının ilk altı ayında % 6,62`ye düşmüştür. Bu değer 2015 yılına göre % 77`lik bir azalma olduğunu göstermektedir. Toplam ihracat miktarındaki azalışın daha düşük seviyede, % 6 olması, başka ülkelere yapılan ihracatta artış ile mümkün olmuştur.
Her üç grubun Rusya`ya yapılan ihracatta 2015 yılının ilk altı ayında % 40,85 olan payı, % 8`e düşmüş olup, % 81`lik bir azalma söz konusudur. Ancak toplam yaş meyve ve sebze ihracatımızda, bir öndeki yıla göre azalış % 3,5 kadar olmuştur.
3. NARENCİYE GRUBU ÜRÜNLERİN İHRACATI
Narenciye grubu içinde mandarin, limon, portakal ve greyfurt olmak üzere, dört önemli ürün yer almaktadır. 2016 yılının ilk yarısında, narenciye alt sektöründe yer alan limon dışındaki ürünlerin ihracatında bir sorun yaşanmadığı görülmektedir. Çizelge-7`de son beş yılın ilk altı aylarında yapılan narenciye ihracatına ilişkin bilgiler yer almaktadır.
3.1. Greyfurt: Greyfurt ihracatının yaklaşık % 20`si Rusya`ya yapılmaktadır. 2016 yılının ilk yarısında Rusya`ya yapılan greyfurt ihracatında bir önceki yıla göre artış meydana gelmiştir. Toplam greyfurt ihracatı Polonya, Romanya, Ukrayna ve Hollanda`ya yapılan ihracatla bir önceki yıla göre artış göstermiştir.
3.2. Limon: 2015 yılının ilk yarısında Rusya`ya yapılan limon ihracatı 66 bin tonu aşmışken, bu miktar 2016 yılının ilk yarısında 39 bin tonlara düşmüştür. Bu düşüş önemli ölçüde Irak, Romanya ve Ukrayna`ya yapılan limon ihracatındaki azalmadan kaynaklanmıştır.
Çizelge-7 Ocak-Haziran aylarında yapılan narenciye ihracatı (Kg)
| Ürün Adı |
| 2012 | 2013 | 2014 | 2015 | 2016 |
| GREYFURT | Genel | 111.308.373 | 80.813.873 | 120.412.703 | 88.013.122 | 123.513.127 |
| Rusya | 24.813.043 | 26.011.269 | 22.859.713 | 22.559.373 | 26.135.193 | |
| % | 22,29 | 32,19 | 18,98 | 25,63 | 21,16 | |
| LİMON | Genel | 190.123.036 | 164.643.624 | 171.607.971 | 223.820.559 | 160.101.534 |
| Rusya | 40.154.540 | 47.317.271 | 47.403.891 | 66.732.282 | 39.334.604 | |
| % | 21,12 | 28,74 | 27,62 | 29,82 | 24,57 | |
| MANDARİN | Genel | 133.101.826 | 127.790.382 | 132.520.721 | 109.456.779 | 115.530.963 |
| Rusya | 32.738.756 | 42.210.633 | 32.928.725 | 46.259.359 | 0,00 | |
| % | 24,60 | 33,03 | 24,85 | 42,26 | 0,00 | |
| PORTAKAL | Genel | 211.083.740 | 131.237.446 | 204.169.757 | 165.059.602 | 184.681.550 |
| Rusya | 24.168.294 | 26.059.430 | 23.899.427 | 31.881.680 | 0,00 | |
| % | 11,45 | 19,86 | 11,71 | 19,32 | 0,00 | |
| DİĞER TURUNÇGİLLER | Genel | 5.475 | 23.703 | 928 | 24.254 | 1.345 |
| Rusya | 3.500 | 0,00 | 0,00 | 0,00 | 0,00 | |
| % | 63,93 | 0,00 | 0,00 | 0,00 | 0,00 | |
| TOPLAM | Genel | 645.622.448 | 504.509.027 | 628.712.079 | 586.374.316 | 583.828.518 |
| Rusya | 121.878.133 | 141.598.603 | 127.091.756 | 167.432.694 | 65.469.797 | |
| % | 18,88 | 28,07 | 20,21 | 28,55 | 11,21 |
Kaynak, Yaş Sebze Meye İhracatçıları Birliği
3.3. Mandarin: 2016 yılının ilk yarısında Rusya`ya mandarin ihracatı gerçekleşmemiş olmasına karşın, toplam ihracat bir önceki yıla göre artış göstermiştir. Rusya krizi nedeniyle meydana gelen ihracat kaybı, özellikle Irak, Ukrayna, Suudi Arabistan, Beyaz Rusya ve Romanya`ya yapılan ihracatla aşılmıştır.
3.4. Portakal. Portakal ihracatında, mandarin ihracatındaki durum gözlenmektedir. Rusya`ya ihracat yapılmamasına rağmen, toplam portakal ihracatı özellikle Irak, Ukrayna ve Polonya`ya yapılan ihracatla artış göstermiştir.
3.5. Diğer Turunçgiller: Bu grupta yer alan ürünler miktar olarak az olduğundan, değerlendirme dışı tutulmuştur.
2016 yılının ilk altı ayı ile bir önceki yılın ilk altı ayı kıyaslanacak olursa; greyfurtta % 17`lik, limonda % 18`lik, toplam narenciye ihracatında ise % 61`lik bir azalma olduğu görülmektedir. Aynı dönemde Rusya`ya yapılan mandarin ve portakal ihracı ise tamamen durmuştur.
4. YAŞ MEYVE GRUBU ÜRÜNLERİN İHRACATI
Rusya`ya yılların ilk yarısında 50 bin ton civarında olan taze meyve ihracatı miktarı, 2015 yılında önemli bir artış göstererek yaklaşık iki katına çıkmıştır. Ancak yaşanan krizin ve Rusya`nın yaptırımları nedeni ile ihracat miktarı, 2015 yılı öncesi yılların aynı dönemlerindeki ihracat miktarının yarısına düşmüştür.
2016 yılının ilk yarısında, bu grup içinde yer alan ürünlerden çilek, kayısı, elma, karpuz ve diğer meyvelerin toplam ihracatında ve Rusya`ya yapılan ihracatında azalma meydana gelirken, kiraz-vişne, nar, erik ve kavunun ihracatında artış olmuştur. Bu ürünlerde başka ülkelere yapılan ihracatın artması nedeniyle, Rusya`nın etkisi sınırlı kalmıştır. Çizelge-8`de yaş meyve grubu içinde yer alan önemli ürünlerin ihracatına ilişkin bilgiler yer almaktadır.
4.1. Çilek: Yılın ilk yarılarındaki çilek ihracatımız son beş yılın en düşük seviyesinde gerçekleşmiştir. 2015 yılının ilk altı ayında ihraç edilen çileğin % 75`i Rusya`ya gitmişken, 2016 yılının ilk altı ayında Rusya`ya çilek ihracatı gerçekleşmemiştir. 2015 yılında Rusya dışındaki ülkelere yapılan çilek ihracatı 4 bin ton civarında iken, 2016 yılında 10 bin tona yaklaşmıştır. 2012 yılındaki verilere bakıldığında, Rusya dışındaki ülkelere bu miktara yakın çilek ihracatı yapıldığı dikkate alındığında, yeni pazarlar bulunmasından ziyade, sektörün bu miktarda ihracat yapacak kapasitesinin olduğu, bu kapasitenin kullanıldığı görülmektedir.
4.2. Kayısı. Kayısı ihracatımızın yarısı Rusya`ya yapılmaktadır. 2016 yılının ilk yarısında Rusya`ya kayısı ihracatı gerçekleşmemiştir. Bu dönemde, 2012 yılındaki miktarda bir ihracatın diğer ülkelere yapıldığı görülmektedir.
4.3. Kiraz-Vişne. Rusya`ya yapılan Kiraz-Vişne ihracatı, geçmiş yılların ilk yarılarındaki miktar düzeyinde gerçekleşmiştir. Ancak 2016 yılının ilk yarısındaki toplam kiraz ihracatımız % 50 civarında artış göstermiştir.
4.4. Nar: Rusya`ya yapılan nar ihracatımız bir önceki yılın düzeyinde kalmış olmakla birlikte, toplam nar ihracatımız % 50 civarında artış göstermiştir.
4.5. Şeftali: Rusya`ya 2016 yılının ilk yarısında şeftali ihracatı olmamakla birlikte, ihracat bir önceki yılın yarısında Rusya`ya yapılmış toplam ihracat kadar olmuş, bu üründe ihracatçılarımız önemli bir başarı göstermiştir.
4.6. Üzüm: Üzüm ihracatında, şeftalideki benzer durum yaşanmıştır. Önceki yıllarda ihracatın yarısı Rusya`ya yapılmışken, bu ülkeye hiç ihracatın yapılmadığı 2016 yılında, bir önceki yılın toplam ihracat rakamı geçilmiştir.
4.7. Elma: Elma ihracatçıları 2015 yılında Rusya pazarında önemli bir gelişme göstermişken, 2016 yılında bu pazar kaybedilmiştir. Toplam elma ihracatında, Rusya`dan bağımsız % 30 civarında bir azalış meydana gelmiştir.
4.8. Erik: Rusya`ya 2016 yılının ilk yarısında erik ihracatı yapılmamış olmakla birlikte, bu üründe önemli bir başarı gösterilerek, son beş yılın en fazla ihracatı gerçekleştirilmiştir.
4.9. Karpuz: Rusya`ya olan karpuz ihracat miktarı son dört yılın ilk yarılarında artış eğiliminde olmuş, 2015 yılında bir önceki yıla göre iki kattan daha fazla artış göstermişse de, 2016 yılının ilk yarısında 2015 yılından daha az olmuştur.
Çizelge-8 Ocak-Haziran aylarında yapılan yaş meyve ihracatı (Kg)
|
|
| 2012 | 2013 | 2014 | 2015 | 2016 |
| ÇİLEK | Toplam | 21.393.426 | 19.266.405 | 14.296.231 | 16.984.828 | 9.632.822 |
| Rusya | 12.209.307 | 11.512.031 | 9.949.887 | 12.577.188 | 0,00 | |
| % | 57,07 | 59,75 | 69,60 | 74,05 | 0,00 | |
| KAYISI | Toplam | 34.791.218 | 26.394.746 | 22.169.535 | 46.840.843 | 24.864.139 |
| Rusya | 13.677.834 | 12.184.176 | 11.608.690 | 25.962.225 | 150 | |
| % | 39,31 | 46,16 | 52,36 | 55,43 | 0,00 | |
| KİRAZ VİŞNE | Toplam | 31.535.929 | 32.951.634 | 30.946.598 | 34.638.795 | 50.793.316 |
| Rusya | 7.262.926 | 7.513.308 | 5.021.123 | 10.768.237 | 9.003.772 | |
| % | 23,03 | 22,80 | 16,23 | 31,09 | 17,73 | |
| NAR | Toplam | 17.408.222 | 31.496.247 | 46.703.621 | 53.658.061 | 74.994.868 |
| Rusya | 5.165.676 | 7.709.999 | 8.953.433 | 10.313.400 | 10.114.824 | |
| % | 29,67 | 24,48 | 19,17 | 19,22 | 13,49 | |
| ŞEFTALİ | Toplam | 15.739.544 | 16.018.358 | 19.135.125 | 32.210.704 | 33.474.583 |
| Rusya | 5.119.179 | 5.520.469 | 6.993.681 | 16.956.268 | 400 | |
| % | 32,52 | 34,46 | 36,55 | 52,64 | 0,00 | |
| ÜZÜM | Toplam | 2.180.458 | 2.571.654 | 3.736.537 | 2.388.505 | 2.776.082 |
| Rusya | 621.355 | 1.226.511 | 1.569.652 | 1.405.096 | 0,00 | |
| % | 28,50 | 47,69 | 42,01 | 58,83 | 0,00 | |
| ELMA | Toplam | 39.771.543 | 12.551.135 | 83.921.273 | 96.917.105 | 60.768.477 |
| Rusya | 0,00 | 45.711 | 0,00 | 10.188.168 | 0,00 | |
| % | 0,00 | 0,36 | 0,00 | 10,51 | 0,00 | |
| ERİK | Toplam | 8.394.604 | 8.366.804 | 6.829.552 | 14.266.669 | 18.688.452 |
| Rusya | 523.493 | 1.124.495 | 884.172 | 2.585.903 | 0,00 | |
| % | 6,24 | 13,44 | 12,95 | 18,13 | 0,00 | |
| KARPUZ | Toplam | 24.492.963 | 14.619.268 | 31.445.222 | 52.010.036 | 44.866.192 |
| Rusya | 1.108.942 | 1.034.310 | 6.354.028 | 1.943.905 | ||
| % | 4,53 | 7,07 | 8,70 | 12,22 | 4,33 | |
| KAVUN | Toplam | 2.711.298 | 2.607.099 | 3.413.604 | 3.531.024 | 4.430.356 |
| Rusya | 69.775 | 92.169 | 427.612 | 1.013.289 | 368.990 | |
| % | 2,57 | 3,54 | 12,53 | 28,70 | 8,33 | |
| DİĞER TAZE MEYVELER | Toplam | 6.993.054 | 8.996.791 | 9.914.706 | 6.747.099 | 1.379.262 |
| Rusya | 858.720 | 863.285 | 1.137.456 | 328.428 | 998.971 | |
| % | 12,28 | 9,60 | 11,47 | 4,87 | 7,24 | |
| TOPLAM TAZE MEYVELER | Toplam | 205.412.259 | 175.840.140 | 272.512.003 | 360.193.668 | 339.081.913 |
| Rusya | 46.617.207 | 48.826.464 | 49.279.965 | 98.452.230 | 22.431.012 | |
| % | 22,69 | 27,77 | 18,08 | 27,33 | 6,62 |
Kaynak, Yaş Sebze Meye İhracatçıları Birliği
4.10. Kavun: Kavun ihracatı da karpuz ihracatına benzer bir seyir izlemiş, 2015 yılının ilk yarısında bir önceki yıla göre iki kattan fazla artış göstermişse de, 2016 yılının ilk yarısında 2015 yılının gerisine düşmüştür.
4.11. Diğer Taze Meyveler: Bu grupta yer alan ürünler miktar olarak az olduğundan, değerlendirme dışı tutulmuştur.
5. YAŞ SEBZE GRUBU ÜRÜNLERİN İHRACATI
Yaş sebze ürünleri ihracatımız yıllara göre değişiklik göstermektedir. 2016 yılının ilk yarısında 600 bin tonu geçmiştir. Bu miktar 2015 yılına yakın bir miktar olmakla birlikte, 2013 ve 2014 yıllarının ilk yarısında 800 bin tonu geçen ihracata göre % 25 kadar bir azalışı göstermektedir. Bu ihracat miktarı içinde Rusya`nın payı 2015 yılının ilk yarısında % 60 iken, 2016 yılının aynı döneminde % 6 lar civarına düşmüştür. Toplam ihracatın bir önceki yıla yakın olması, diğer ürün gruplarında olduğu gibi, başka ülkelere yapılan ihracatta artış olduğunu göstermektedir.
Bu grup içinde yer alan ürünlerden domates, soğan, kabak, lahana ve pırasanın ihracatında, 2016 yılının ilk yarısındaki azalma meydana gelirken, biber, kabak, patlıcan, havuç-turp ve diğer sebzelerin ihracatında artış olmuştur. Çizelge-9`da yaş sebze grubu içinde yer alan önemli ürünlerin son beş yılın Ocak-Haziran aylarını kapsayan dönemdeki ihracatına ilişkin bilgiler yer almaktadır.
5.1 Domates: Rusya`ya Ocak-Haziran dönemlerinde 300 bin tona yakın domates ihracatı gerçekleştirilmekteyken, 2016 yılında ihracat yapılamamıştır. Rusya`ya ihracat yapılamaması nedeniyle ortaya çıkan olumsuzluk, diğer ülkelere yapılan ihracatın artmasıyla telafi edilmiştir. 2016 yılının ilk yarısında, bir önceki yılın aynı dönemine göre ihracatın on kat arttığı Beyaz Rusya ve Irak`a yapılan domates ihracatı sırasıyla 66 bin ton ve 57 bin ton olmuştur. Gürcistan, Ukrayna, Romanya ve Suudi Arabistan`a yapılan domates ihracatında da bir önceki yılın ilk yarısına göre önemli artışlar meydana gelmiştir.
5.2 Soğan: 2016 yılının ilk yarısında Rusya`ya soğan ihracatı gerçekleşmemiştir. Aynı dönemde diğer ülkelere yapılan ihracat da, önceki yıllara göre azalma göstermiştir.
5.3 Biber: 2016 yılının ilk yarısındaki biber ihracatı bir önceki yıla göre üçte bir oranında azalmış olmakla birlikte, bu azalış diğer ülkelere yapılan ihracattaki azalışla telafi edilmiştir.
5.4 Kabak: Rusya`ya yapılan yaş sebze ihracatında, lahana ile beraber ihraç miktarı artan bir üründür. 2015 yılının ilk yarısında Rusya`ya yapılan kabak ihracatı, 2016 yılının aynı döneminde yaklaşık % 30 artış göstermiştir.
5.5 Hıyar: Rusya`ya yapılan ihracatı tamamen duran ürünlerden biri hıyardır. Rusya dışındaki ülkelere yapılan hıyar ihracatında bir miktar artış olmuşsa da, meydana gelen azalmayı telafi edici miktarda değildir.
5.6 Patlıcan: 2016 yılında Rusya`ya yapılan patlıcan ihracatı 2015 yılına göre % 40`a yakın azalış göstermiş olmakla birlikte, diğer ülkelere yapılan ihracatla bu azalış telafi edilmiştir.
5.7 Havuç Turp. Rusya`ya 2016 yılında havuç, turp ihracatı olmamakla birlikte, ihracat miktarı son beş yılın en yükseği olmuştur.
5.8 Lahana: 2016 yılının ilk yarısında Rusya`ya yapılan lahana ihracı, 2015 yılının iki katı olarak gerçekleşmiş, ancak toplam lahana ihracat miktarında azalış olmuştur.
5.9 Pırasa: 2016 yılının ilk yarısında toplam pırasa ihracatı yarıya yakın düşmesine karşın, Rusya`ya yapılan ihracat 2015 yılının bir miktar üzerinde olmuştur.
5.10 Diğer Sebzeler: 2016 yılında diğer sebzelerin toplam ihracat miktarında, patates ihracatı nedeniyle önemli bir artış görülmektedir. Rusya`ya yapılan diğer sebzeler ihracat miktarında 2015 yılına göre yarıya yakın bir azalma görülmektedir.
Çizelge-9 Ocak-Haziran aylarında yapılan yaş sebze ihracatı (Kg)
| ÜRÜN | Miktar | 2012 | 2013 | 2014 | 2015 | 2016 |
| DOMATES | Toplam | 421.696.310 | 365.928.332 | 469.036.468 | 384.535.973 | 314.522.042 |
| Rusya | 272.998.703 | 252.299.461 | 283.904.642 | 288.439.991 | 20.000 | |
| % | 64,74 | 68,95 | 60,53 | 75,01 | 0,01 | |
| SOĞAN | Toplam | 94.134.374 | 98.994.471 | 185.515.618 | 70.775.637 | 29.506.813 |
| Rusya | 32.863.330 | 21.977.106 | 59.832.898 | 35.022.918 | 0 | |
| % | 34,91 | 22,20 | 32,25 | 49,48 | 0,00 | |
| BİBER | Toplam | 46.878.492 | 44.944.218 | 54.281.818 | 59.634.208 | 66.644.335 |
| Rusya | 4.595.375 | 5.564.051 | 8.025.421 | 12.639.844 | 3.297.320 | |
| % | 9,80 | 12,38 | 14,78 | 21,20 | 4,95 | |
| KABAK | Toplam | 23.111.611 | 30.509.589 | 38.309.993 | 34.856.854 | 42.066.672 |
| Rusya | 7.131.177 | 13.243.890 | 17.772.279 | 20.434.682 | 27.374.140 | |
| % | 30,86 | 43,41 | 46,39 | 58,62 | 65,07 | |
| HIYAR | Toplam | 31.485.573 | 29.681.389 | 42.470.313 | 30.787.668 | 20.197.514 |
| Rusya | 18.070.820 | 15.752.419 | 23.767.052 | 14.336.058 | 0 | |
| % | 57,39 | 53,07 | 55,96 | 46,56 | 0,00 | |
| PATLICAN | Toplam | 7.972.637 | 9.321.667 | 14.128.201 | 14.199.132 | 16.200.303 |
| Rusya | 2.191.920 | 3.044.460 | 3.506.167 | 3.676.463 | 2.221.445 | |
| % | 27,49 | 32,66 | 24,82 | 25,89 | 13,71 | |
| HAVUÇ TURP | Toplam | 16.407.419 | 21.198.884 | 12.822.121 | 9.156.709 | 24.098.569 |
| Rusya | 342.804 | 739.553 | 0 | 32.622 | 0 | |
| % | 2,09 | 3,49 | 0,00 | 0,36 | 0,00 | |
| LAHANA | Toplam | 1.780.977 | 2.511.387 | 3.220.825 | 7.168.599 | 5.499.410 |
| Rusya | 68.100 | 0 | 725.222 | 707.636 | 1.464.754 | |
| % | 3,82 | 0,00 | 22,52 | 9,87 | 26,63 | |
| PIRASA | Toplam | 7.448.573 | 14.782.754 | 3.556.205 | 6.008.637 | 3.369.412 |
| Rusya | 0 | 5.313 | 0 | 20.360 | 22.950 | |
| % | 0,00 | 0,04 | 0,00 | 0,34 | 0,68 | |
| DİĞER SEBZELER | Toplam | 28.967.014 | 221.128.114 | 17.198.480 | 8.581.142 | 90.652.211 |
| Rusya | 336.732 | 297.829 | 167.471 | 924.885 | 513.545 | |
| % | 1,16 | 0,13 | 0,97 | 10,78 | 0,57 | |
| TOPLAM SEBZE | Toplam | 679.882.979 | 839.000.804 | 840.540.042 | 625.704.560 | 612.757.281 |
| Rusya | 338.598.960 | 312.924.082 | 397.701.152 | 376.235.459 | 34.914.154 | |
| % | 49,80 | 37,30 | 47,31 | 60,13 | 5,70 |
Kaynak, Yaş Sebze Meye İhracatçıları Birliği
6. Krizin diğer boyutları
Rusya ile yaşanan krizin boyutlarının ve etkisinin daha iyi anlaşılabilmesi için sadece tarımsal ürünler ihracatı açısından değil, genel ticaretimiz ve turizm açısından da değerlendirilmesi yararlı olacaktır.
6.1 Ne satıyor, ne alıyoruz?
2014 yılında 157 milyar doları geçmiş olan ihracatımız, 2015 yılında 143 milyar dolara gerilemiştir. İhraç ettiğimiz ürünlere bakıldığında, 2015 yılında en büyük payın "Motorlu kara taşıtları, traktörler, bisikletler, motosikletler ve diğer kara taşıtları, bunların aksam, parça, aksesuarı" faslında yer alan ürünler olduğu görülmektedir. Bu faslı sırasıyla Kazanlar, makinalar, mekanik cihazlar ve aletler, nükleer reaktörler, bunların aksam ve parçaları faslı ile "Kıymetli veya yarı kıymetli taşlar, kıymetli metaller, inciler, taklit mücevherci eşyası, metal paralar" faslında yer alan ürünler izlemektedir. Çizelge-10`da fasıllara göre ihracat bilgileri yer almaktadır.
Çizelge-10 Son Beş Yıldaki İhracatımız (Milyon $)
| Fasıl adı[1] | Yıllar | 2011 | 2012 | 2013 | 2014 | 2015 |
| (1) Motorlu kara taşıtları | Değer | 15.803 | 15.148 | 17.000 | 18.063 | 17.463 |
| % | 11,71 | 9,94 | 11,20 | 11,46 | 11,08 | |
| (2) Kazanlar, makinalar, mekanik cihazlar | Değer | 11.561 | 12.000 | 12.989 | 13.591 | 12.334 |
| % | 8,57 | 7,87 | 8,56 | 8,62 | 7,83 | |
| (3) Kıymetli veya yarı kıymetli taşlar | Değer | 3.739 | 16.325 | 6.999 | 7.717 | 11.264 |
| % | 2,77 | 10,71 | 4,61 | 4,90 | 7,15 | |
| Örme giyim eşyası ve aksesuarı | Değer | 8.386 | 8.419 | 9.245 | 10.024 | 8.927 |
| % | 6,22 | 5,52 | 6,09 | 6,36 | 5,66 | |
| (4) Elektrikli makina ve cihazlar | Değer | 8.874 | 9.373 | 9.544 | 9.692 | 8.279 |
| % | 6,58 | 6,15 | 6,29 | 6,15 | 5,25 | |
| Demir ve çelik | Değer | 11.225 | 11.332 | 9.919 | 9.244 | 6.557 |
| % | 8,32 | 7,43 | 6,53 | 5,87 | 4,16 | |
| Örülmemiş giyim eşyası ve aksesuarı | Değer | 5.124 | 5.431 | 5.714 | 6.233 | 5.917 |
| % | 3,80 | 3,56 | 3,76 | 3,95 | 3,75 | |
| Demir veya çelikten eşya | Değer | 5.748 | 6.093 | 6.148 | 6.356 | 5.466 |
| % | 4,26 | 4,00 | 4,05 | 4,03 | 3,47 | |
| Plastikler ve mamulleri | Değer | 4.580 | 5.013 | 5.609 | 6.097 | 5.359 |
| % | 3,40 | 3,69 | 3,29 | 3,87 | 3,40 | |
| (5) Mineral yakıtlar, mineral yağlar | Değer | 6.539 | 7.708 | 6.725 | 6.112 | 4.518 |
| % | 4,85 | 5,06 | 4,43 | 3,88 | 2,87 | |
| Diğer fasıllar | Değer | 53.327 | 55.619 | 61.911 | 64.480 | 57.762 |
| % | 39,53 | 36,48 | 40,78 | 40,91 | 36,65 | |
| Toplam | Değer | 134.907 | 152.462 | 151.803 | 157.610 | 143.846 |
| % | 100,00 | 100,00 | 100,00 | 100,00 | 100,00 |
Kaynak; TUİK Dış Ticaret İstatistikleri
İthal ettiğimiz ürünlere bakıldığında ilk üç sırada "Mineral yakıtlar, mineral yağlar ve bunların damıtılmasından elde edilen ürünler, bitümenli maddeler, mineral mumlar" faslı içinde yer alan ürünler, "Kazanlar, makinalar, mekanik cihazlar ve aletler, nükleer reaktörler, bunların aksam ve parçaları" içinde yer alan ürünler ve "Elektrikli makina ve cihazlar, ses kaydetme-verme, televizyon görüntü-ses kaydetme-verme cihazları, aksam-parça-aksesuarı" faslı içinde yer alan ürünler bulunmaktadır. Çizelge-11`de son beş yıldaki ithalatımıza ilişkin veriler yer almaktadır.
Çizelge-11 Son Beş Yıldaki İthalatımız (Milyon $)
Fasıl adı[2] | Yıllar | 2011 | 2012 | 2013 | 2014 | 2015 |
| (1) Mineral yakıtlar, mineral yağlar | Değer | 54.118 | 60.117 | 55.917 | 54.889 | 37.843 |
| % | 22,47 | 25,41 | 22,22 | 22,66 | 18,26 | |
| (2) Kazanlar, makinalar, mekanik cihazlar | Değer | 27.111 | 26.316 | 30.157 | 28.104 | 25.587 |
| % | 11,26 | 11,13 | 11,98 | 11,60 | 12,35 | |
| (3) Elektrikli makina ve cihazlar | Değer | 16.835 | 16.280 | 17.759 | 17.949 | 17.638 |
| % | 6,99 | 6,88 | 7,06 | 7,41 | 8,51 | |
| (4) Motorlu kara taşıtları | Değer | 17.184 | 14.514 | 16.808 | 15.736 | 17.544 |
| % | 7,14 | 6,14 | 6,68 | 6,50 | 8,47 | |
| Demir ve çelik | Değer | 20.424 | 19.642 | 18.691 | 17.576 | 14.775 |
| % | 8,48 | 8,30 | 7,43 | 7,26 | 7,13 | |
| Plastikler ve mamulleri | Değer | 12.579 | 12.505 | 13.881 | 14.151 | 12.268 |
| % | 5,22 | 5,29 | 5,52 | 5,84 | 5,92 | |
| Organik kimyasal ürünler | Değer | 5.504 | 5.065 | 5.314 | 5.833 | 4.716 |
| % | 2,29 | 2,14 | 2,11 | 2,41 | 2,28 | |
| (5) Tıbbi, cerrahi alet ve cihazlar | Değer | 4.116 | 4.056 | 4.559 | 4.878 | 4.621 |
| % | 1,71 | 1,71 | 1,81 | 2,01 | 2,23 | |
| Eczacılık ürünleri | Değer | 4.697 | 3.996 | 4.151 | 4.428 | 4.296 |
| % | 1,95 | 1,69 | 1,65 | 1,83 | 2,07 | |
| (6) Kıymetli veya yarı kıymetli taşlar | Değer | 7.022 | 8.529 | 16.234 | 8.121 | 4.183 |
| % | 2,92 | 3,61 | 6,45 | 3,35 | 2,02 | |
| Diğer Fasıllar | Değer | 71.251 | 65.525 | 68.191 | 70.512 | 63.764 |
| % | 29,58 | 27,70 | 27,10 | 29,12 | 30,77 | |
| Toplam | Değer | 240.842 | 236.545 | 251.661 | 242.177 | 207.236 |
| % | 100,00 | 100,00 | 100,00 | 100,00 | 100,00 |
Kaynak; TUİK Dış Ticaret İstatistikleri
İhracat ve ithalat verilerine bakıldığında, ihracatımızın ithalatımızı karşılamadığı ve dış ticaret açığımız olduğu görülmektedir. Son yıllarda petrol fiyatlarındaki düşme nedeni ile 100 milyar dolar civarındaki dış ticaret açığımız, 65 milyar dolar seviyelerine inmiştir.
İhraç edilen ürünler içinde ilk sırada motorlu kara taşıtları gelmektedir. 2015 yılında bu fasıldan 17 milyar doları aşan bir ihracat gerçekleştirilmiştir. Ancak aynı fasıldan ithalat rakamlarına bakıldığında, 2015 yılında hemen hemen aynı miktarda ithalat yapıldığı görülmektedir. Bu durum ihracat içinde önemli yer tutan otomotiv sektörünün, dışa bağımlı, montaja dayalı yapısından kaynaklanmaktadır.
Kazanlar, makinalar, mekanik cihazlar ve aletler, nükleer reaktörler, bunların aksam ve parçaları ile elektrikli makina ve cihazlar, ses kaydetme-verme, televizyon görüntü-ses kaydetme-verme cihazları, aksam-parça-aksesuarı fasıllarında, ihraç edilen ürünlerin yaklaşık iki katı miktarda ithalat yapılmaktadır.
En önemli ithalat kalemi olan "Mineral yakıtlar, mineral yağlar ve bunların damıtılmasından elde edilen ürünler, bitümenli maddeler, mineral mumlar" faslından yapılan petrol ithalatı, dünya piyasalarında petrol fiyatlarının düşmesi nedeniyle, 2015 yılında bir önceki yıla göre % 31 oranında azalmıştır.
6.2 Kimlere satıyor, kimlerden alıyoruz?
İhracatımız içinde en önemli yer tutan ülke Almanya olup, toplam ihracatta % 10 civarında bir paya sahiptir. Çizelge-12`de yer alan ihracat yaptığımız ülkeler incelendiğinde, batı ülkelerinin ihracatımızda önemli yer tuttuğu görülmektedir.
Çizelge-12 Son Beş Yıldaki İhracatımız (Milyon $)
| Ülkeler | 2011 | 2012 | 2013 | 2014 | 2015 | |||||
| Değer | % | Değer | % | Değer | % | Değer | % | Değer | % | |
| Almanya | 13.951 | 10,34 | 13.124 | 8,61 | 13.703 | 9,03 | 15.147 | 9,61 | 13.417 | 9,33 |
| Irak | 8.310 | 6,16 | 10.822 | 7,10 | 11.949 | 7,87 | 10.888 | 6,91 | 8.550 | 5,94 |
| İngiltere | 8.151 | 6,04 | 8.694 | 5,70 | 8.785 | 5,79 | 9.903 | 6,28 | 10.557 | 7,34 |
| İtalya | 7.851 | 5,82 | 6.373 | 4,18 | 6.718 | 4,43 | 7.141 | 4,53 | 6.888 | 4,79 |
| Fransa | 6.806 | 5,04 | 6.199 | 4,07 | 6.377 | 4,20 | 6.464 | 4,10 | 5.845 | 4,06 |
| Rusya | 5.993 | 4,44 | 6.681 | 4,38 | 6.964 | 4,59 | 5.943 | 3,77 | 3.589 | 2,49 |
| ABD | 4.584 | 3,40 | 5.604 | 3,68 | 5.640 | 3,72 | 6.342 | 4,02 | 6.396 | 4,45 |
| İspanya | 3.918 | 2,90 | 3.717 | 2,44 | 4.334 | 2,86 | 4.750 | 3,01 | 4.743 | 3,30 |
| BAE | 3.707 | 2,75 | 8.175 | 5,36 | 4.966 | 3,27 | 4.656 | 2,95 | 4.681 | 3,25 |
| İran | 3.590 | 2,66 | 9.922 | 6,51 | 4.193 | 2,76 | 3.886 | 2,47 | 3.664 | 2,55 |
| Genel Toplam | 134.907 | 100,0 | 152.462 | 100,0 | 151.803 | 100,0 | 157.610 | 100,0 | 143.844 | 100,0 |
Kaynak; TUİK Dış Ticaret İstatistikleri
Çizelge-13`de yer alan ithalat yaptığımız ilk on ülke incelendiğinde, en çok ihracat yaptığımız on ülke içinde yer alan batı ülkelerinin, ithalatımız içinde de yer aldığı görülmektedir. Önemli ölçüde petrol ve doğalgaz ithalatı yaptığımız Rusya, petrol fiyatlarındaki hareketliliğe göre küçük değişkenlikler göstermekle birlikte, ithalatımız içinde en önemli yere sahiptir.
En çok ihracat yaptığımız on ülke içinde olmamakla birlikte, en çok ithalat yaptığımız ilk on ülke arasında yer alan Çin, Güney Kore ve Hindistan ile ülkemiz aleyhine bir ticaret ilişkisi mevcuttur. Bu ülkelere yaptığımız ihracat, bu ülkelerden yaptığımız ithalatın % 10`u düzeyindedir.
Çizelge-13 Son Beş Yıldaki İthalatımız (Milyon $)
| Ülkeler | 2011 | 2012 | 2013 | 2014 | 2015 | |||||
| Değer | % | Değer | % | Değer | % | Değer | % | Değer | % | |
| Rusya | 23.953 | 9,95 | 26.625 | 11 | 25.064 | 9,96 | 25.289 | 10,44 | 20.402 | 9,84 |
| Almanya | 22.986 | 9,54 | 21.401 | 9,05 | 24.182 | 9,61 | 22.369 | 9,24 | 21.352 | 10,30 |
| Çin | 21.693 | 9,01 | 21.295 | 9,00 | 24.686 | 9,81 | 24.918 | 10,29 | 24.873 | 12,00 |
| ABD | 16.034 | 6,66 | 14.131 | 5,97 | 12.596 | 5,01 | 12.728 | 5,26 | 11.141 | 5,38 |
| İtalya | 13.450 | 5,58 | 13.344 | 5,64 | 12.885 | 5,12 | 12.056 | 4,98 | 10.639. | 5,13 |
| İran | 12.462 | 5,17 | 11.965 | 5,06 | 10.383 | 4,13 | 9.833 | 4,06 | 6.096 | 2,94 |
| Fransa | 9.230 | 3,83 | 8.590 | 3,63 | 8.080 | 3,21 | 8.123 | 3,35 | 7.598 | 3,67 |
| Hindistan | 6.499 | 2,70 | 5.844 | 2,47 | 6.368 | 2,53 | 6.899 | 2,85 | 5.614 | 2,71 |
| Güney Kore | 6.298 | 2,62 | 5.660 | 2,39 | 6.088 | 2,42 | 7.548 | 3,12 | 7.057 | 3,41 |
| İspanya | 6.196 | 2,57 | 6.024 | 2,55 | 6.418 | 2,55 | 6.076 | 2,51 | 5.589 | 2,70 |
| Genel Toplam | 240.842 | 100,0 | 236.545 | 100,0 | 251.661 | 100,0 | 242.178 | 100,0 | 207.236 | 100,0 |
Kaynak; TUİK Dış Ticaret İstatistikleri
6.3. Dış ticaret açısından Rusya ile ilişkilerimiz
Rusya ile olan dış ticaretimiz incelendiğinde, doğalgaz ithalatımızın önemli kısmının bu ülkeden karşılanması nedeniyle ülkemiz aleyhine bir ticaret dengesi bulunmaktadır. Özellikle İhracatımızdaki gelişme ve iyi ilişkilerle ihracatın ithalatı karşılama oranı, Çizelge-14`de görüleceği üzere, 2013 yılında % 28`ler düzeyine çıkmış olmakla birlikte, 2014 yılında Rusya`nın ekonomisindeki sorunlar nedeni ile izleyen yıllarda düşmüştür. 2016 yılında, yaşanan kriz nedeni ile bu oranın daha da düşmesi beklenmektedir.
Çizelge- 14 Rusya ile dış ticaretimizde ihracatımızın ithalatı karşılama oran
|
| 2011 | 2012 | 2013 | 2014 | 2015 | |||||
| Değer ($) | (%) | Değer ($) | (%) | Değer ($) | (%) | Değer ($) | (%) | Değer ($) | (%) | |
| İhracat | 5.993 | 25,02 | 6.681 | 25,09 | 6.964 | 27,78 | 5.943 | 23,5 | 3.589 | 17,59 |
| İthalat | 23.953 | 26.625 | 25.064 | 25.289 | 20.402 | |||||
Kaynak; TUİK Dış Ticaret İstatistikleri
Doğalgaz ihtiyacımızın % 55`i Rusya`dan karşılanmakta olup, yapılan uzun süreli anlaşmalar ve boru hatları nedeniyle bu oranda bir değişiklik beklenmemektedir. Bundan dolayı ihracat/ithalat dengesinin sağlanması mümkün görülmemektedir.
6.4. Turizm
Dış ticaret açığımızın azalmasına önemli katkı yapan sektörlerin başında turizm sektörü gelmektedir. Birçok ülke ile bozulan ilişkilerimiz, ülkemizin bulunduğu coğrafyadaki kaotik durum ve ülkemizde meydana gelen terör olayları, turizm sektörünü ve ülkemize gelen turist sayısını olumsuz yönde etkilemektedir. Bu nedenle ülkemize gelen turist sayısında 2016 yılında önemli azalmalar meydana gelmiştir. Almanya`dan sonra en çok turistin geldiği Rusya ile ülkemiz arasında yaşanan kriz, sorunun daha da büyümesine yol açmıştır.
2016 yılının ilk altı ayında gelen turist sayısında, Çizelge-15`de de görüleceği üzere, bir önceki yılın aynı dönemindeki turist sayısına göre % 28`lik bir azalma meydana gelmiştir. % 87`lik azalma ile turist sayısının en çok azaldığı ülke Rusya`dır. Aynı dönemde gelen turist sayısının arttığı ülkeler İran, Gürcistan ve Ukrayna`dır.
Batı ülkelerinden gelen turist sayısındaki azalma dikkat çekicidir. Ülkemizin bulunduğu coğrafya ve terör eylemlerinin devam etmesi, ülkemize gelen turist sayısındaki azalmanın sürmesine neden olacak en önemli faktördür. Bu nedenle turizm sektöründe turist gelmemesi ile ilgili sorunun, tek başına Rusya ile ülkemiz arasında yaşanan krizden kaynaklanmadığı, diğer ülkelerden gelen turist sayısında da azalmalar olduğu gözden kaçırılmamalıdır.
Çizelge-15`de ülkemize gelen turist sayısı ve 2016 yılının ilk yarısı ile önceki yılların ilk yarısına ilişkin veriler yer almaktadır.
Çizelge-15 Ülkemize gelen yabancıların ülkelere göre dağlımı
|
| 2011 | 2012 | 2013 | 2014 | 2015 | 2016 | % Fark * | |
| YABANCILAR TOPLAMI | 6Ay | 13.027.494 | 12.723.978 | 14.549.521 | 15.238.221 | 14.894.754 | 10.740.226 | 27,89 |
| 12 Ay | 31.456.076 | 31.782.832 | 34.910.098 | 36.837.900 | 36.244.632 | - | ||
| ALMANYA | 6Ay | 1.915.691 | 1.924.108 | 1.989.620 | 1.901.523 | 2.109.763 | 1.502.949 | 28,76 |
| 12 Ay | 4.826.315 | 5.028.745 | 5.041.323 | 5.250.036 | 5.580.792 | - | ||
| RUSYA | 6Ay | 1.491.836 | 1.429.959 | 1.695.130 | 1.923.811 | 1.454.618 | 183.828 | 87,36 |
| 12 Ay | 3.468.214 | 3.599.925 | 4.269.306 | 4.479.049 | 3.649.003 | - | ||
| İRAN | 6Ay | 915.386 | 552.951 | 528.669 | 749.802 | 809.790 | 859.954 | +6,19 |
| 12 Ay | 1.879.304 | 1.186.343 | 1.196.801 | 1.590.664 | 1.700.385 | - | ||
| İNGİLTERE | 6Ay | 966.690 | 895.358 | 917.205 | 961.130 | 950.313 | 693.081 | 27,07 |
| 12 Ay | 2.582.054 | 2.456.519 | 2.509.357 | 2.600.360 | 2.512.139 | - | ||
| BULGARİSTAN | 6Ay | 667.814 | 646.912 | 707.840 | 767.383 | 828.418 | 783.429 | 5,43 |
| 12 Ay | 1.491.561 | 1.492.073 | 1.582.912 | 1.693.591 | 1.821.480 | - | ||
| FRANSA | 6Ay | 507.393 | 419.744 | 435.355 | 421.956 | 327.789 | 218.950 | 33,20 |
| 12 A7 | 1.140.459 | 1.032.565 | 1.046.010 | 1.037.152 | 847.259 | - | ||
| GÜRCİSTAN | 6Ay | 484.270 | 589.939 | 804.513 | 805.782 | 825.378 | 1.038.228 | +25,79 |
| 12 Ay | 1.152.661 | 1.404.882 | 1.769.447 | 1.755.289 | 1.911.832 | - | ||
| HOLLANDA | 6Ay | 476.095 | 482.780 | 528.327 | 511.715 | 483.121 | 364.466 | 24,56 |
| 12 Ay | 1.222.823 | 1.273.593 | 1.312.466 | 1.303.730 | 1.232.487 | - | ||
| YUNANİSTAN | 6Ay | 314.798 | 296.843 | 318.464 | 383.882 | 358.581 | 283.415 | 20,96 |
| 12 Ay | 702.017 | 669.823 | 703.168 | 830.841 | 755.414 | - | ||
| ABD | 6Ay | 310.701 | 327.455 | 332.327 | 338.067 | 346.691 | 254.701 | 26,53 |
| 12 Ay | 757.143 | 771.837 | 785.971 | 784.917 | 798.787 | - | ||
| UKRAYNA | 6Ay | 272.105 | 269.601 | 325.209 | 299.258 | 284.663 | 414.994 | +45,78 |
| 12 Ay | 602.404 | 634.663 | 756.187 | 657.051 | 706.551 | - | ||
| AZERBAYCAN | 6Ay | 281.137 | 249.171 | 272.005 | 271.693 | 265.639 | 238.619 |
10,17 |
| 12 Ay | 578.685 | 593.238 | 630.754 | 657.684 | 602.488 | - |
* 2015 yılının ilk yarısı ile 2016 yılının ilk yarısı arasındaki % fark
Kaynak, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Turizm istatistikleri
Ülkemize gelen turist sayısının azalması, bu sektöre yönelik yapılan yatırımların atıl kalmasına, istihdamda daralmaya, en önemli geliri turizm geliri olan birçok tatil yöresinde önemli sorunlara yol açacaktır. Güvenlikle ilgili kaygılar ortadan kalmadıkça, ülkemizin dünyadaki imajında olumlu yönde değişimler olmadıkça, iyi komşuluk ilişkilerimiz sürmedikçe turist sayısındaki azalmanın giderilmesi mümkün görülmemektedir. Belirtilen konularda iyileşme sağlansa dahi, kısa dönemde turizm sektöründe sorunların giderilmesi beklenmemelidir.
7. Sonuç yerine
Rusya ile uçak düşürülmesi sonrası yaşanan kriz, bu ülkeye yapılan tarımsal ihracatımızda önemli azalmalara yol açmıştır. Rusya`nın tarımsal ihracatımızda % 7 olan payı, kriz sonrası Ocak-Haziran aylarını kapsayan dönemde % 2`lere düşmüştür. Bu düşüş, bir önceki yılın aynı dönemine göre % 70`lere varan oranda azalma anlamına gelmektedir. Aynı dönemde tarımsal ihracatımızdaki azalış ise % 4 olmuştur. Tarımsal ihracatımızdaki azalışın daha düşük oranda olması, Rusya pazarına gönderilmeyen ürünlerin, başka ülkelere gönderilerek, krizin etkisinin azaltıldığını göstermektedir.
Rusya ile yaşanan kriz sadece tarımsal ticaretimizi değil, 4 milyona aşkın turistin geldiği bu ülkeden gelen turist sayısının da % 87 oranında azalmasına yol açarak, turizm sektörünü de etkilemiştir. Almanya`dan sonra en yüksek dış ticaret hacmine sahip olduğumuz Rusya ile ilişkilerimizde duygusallık ve hamasete yer verilmesinin, her iki ülkenin de menfaatine olmadığı kısa sürede ortaya çıkmıştır.
Dış ticaret verileri, ülkemizin yönünün sadece yönetim sistemi ve demokrasi anlamında değil, ticaret anlamında da batıda olduğunu ve olması gerektiğini açıkça göstermektedir. Bu nedenle batıyla ve Avrupa ile olan ilişkilerimizde seviyeli, tutarlı ve çağdaş hukuk normlarını benimseyen bir yaklaşım içinde olunması, ülkemizin menfaatine bir yaklaşım olacaktır. AB`nin lokomotif ülkesi Almanya ile zaman zaman yaşanan polemiklerden, bu ülke ile olan ticari ilişkilerimiz ve orada yaşayan vatandaşlarımız dikkate alınarak kaçınılması, tarihsel iyi ilişkilerin sürdürülmesi gerçekçi bir yaklaşım olacaktır.
Rusya dış ticaretimizde önemli bir yeri olan ülkedir. Son dönemde iki ülke yetkilileri arasında karşılıklı olarak ifade edilen olumlu mesajların ve son olarak Cumhurbaşkanı Erdoğan ile Rusya Devlet Başkanı Putin arasında yapılan görüşmelerin, iki ülke arasında yaşanan krizi gidermesini ve ilişkilerin kısa sürede eski düzeyine gelmesini diliyoruz. Ancak unutulmaması gereken, ekonomik sorunun sadece Rusya ile aramızdaki ticari ilişkilerin kötüleşmesinden kaynaklanmadığı, genel olarak dış ticaretimizde bir sorun olduğunun görülmesidir.
Ülkelerin ikili ilişkilerinde dostluklar, duygusallıklar değil, karşılıklı çıkarlar vardır. İhtiyacımız olan, son yıllarda yaşananlardan ders çıkarılıp, çevremizden başlayarak olabilecek en geniş kapsamda barış, istikrar ve güvenliği sağlayıcı, karşılıklı çıkarlara dayanan bir politikanın hayata geçirilmesi, dünyaya siyasi ve diplomatik olarak güven verilmesidir. Böyle bir politika gerek ülkemiz, gerekse coğrafyamızdaki halklar için en yararlı sonuçları ortaya çıkaracaktır.
ZİRAAT MÜHENDİSLERİ ODASI
[1] (1) Motorlu kara taşıtları, traktörler, bisikletler, motosikletler ve diğer kara taşıtları, bunların aksam, parça, aksesuarı, (2) Kazanlar, makinalar, mekanik cihazlar ve aletler, nükleer reaktörler, bunların aksam ve parçaları, (3) Kıymetli veya yarı kıymetli taşlar, kıymetli metaller, inciler, taklit mücevherci eşyası, metal paralar, (4) Elektrikli makina ve cihazlar, ses kaydetme-verme, televizyon görüntü-ses kaydetme-verme cihazları, aksam-parça-aksesuarı, (5) Mineral yakıtlar, mineral yağlar ve bunların damıtılmasından elde edilen ürünler, bitümenli maddeler, mineral mumlar
[2] (1) Mineral yakıtlar, mineral yağlar ve bunların damıtılmasından elde edilen ürünler, bitümenli maddeler, mineral mumlar, (2) Kazanlar, makinalar, mekanik cihazlar ve aletler, nükleer reaktörler, bunların aksam ve parçaları, (3) Elektrikli makina ve cihazlar, ses kaydetme-verme, televizyon görüntü-ses kaydetme-verme cihazları, aksam-parça-aksesuarı, (4) Motorlu kara taşıtları, traktörler, bisikletler, motosikletler ve diğer kara taşıtları, bunların aksam, parça, aksesuarı, (5) Optik, fotoğraf, sinema, ölçü, kontrol, ayar, tıbbi, cerrahi alet ve cihazlar, bunların aksam, parça ve aksesuarı, (6) Kıymetli veya yarı kıymetli taşlar, kıymetli metaller, inciler, taklit mücevherci eşyası, metal paralar
