TÜRKİYE‘DE BÜYÜKBAŞ HAYVAN YETİŞTİRİCİLİĞİ

Dünyanın kutuplar hariç hemen her yerinde yaşayıp çeşitli seviyelerde et ve süt verebilen 800`den fazla sığır ırkı vardır. Ancak dünya süt ve et üretiminin büyük bölümü sınırlı sayıda ırktan karşılanmaktadır.

Sığır dünya süt üretiminin %83`ü, et üretiminin de yaklaşık %21`ini sağlamaktadır. Mandanın dünya süt ve et üretimindeki payı ise yaklaşık %13 ve  %1,2 kadardır. AB ve ABD söz konusu olduğunda durum biraz farklılaşır. Dünya süt üretiminin yaklaşık beşte birini üreten AB ülkeleri ile %12`sini üreten ABD`de sütün hemen hemen tümü sığırdan sağlanır. AB ve ABD et üretiminde sığırın payı sırasıyla, %17,1 ve %27,8`dir (Tablo 1).

Tablo 1- Dünya, Avrupa Birliği (28) ve Türkiye`nin 2012 Yılı Et ve Süt Üretiminde Sığırın Payı, %

	Toplam süt üretiminde	Toplam et üretiminde	Kırmızı et üretiminde (Domuz eti hariç)
Dünya	83,0	20,9	75,6
AB(28)	96,8	17,1	87,8
ABD	100,0	27,8	99,4
Türkiye	91,8	29,8	87,3
Kaynak: Akman ve ark. (2015)

TÜİK`e göre 2013 yılında Türkiye`de üretilen 18,2 milyon ton sütün %91,4`ü sığırdan elde edilmiştir. Bir başka ifadeyle sığırdan elde edilen süt miktarı 16,7 milyon tondur.

Et üretiminde sığırın payı %30 kadardır. Kırmızı et üretimi söz konusu olduğunda bu pay artar ve %90`a yaklaşır.

Türkiye`de kişi başına hayvansal proteinin %47,3`ü sütten elde edilirken, bu değer Dünya, ABD, AB`de sırasıyla %25,9 ve %31,4, %33,8`dir. Buna karşılık etin Türkiye`de hayvansal gıdalardan üretilen proteine katkısı %38,4 iken; Dünya, ABD, AB`de sırasıyla %44,8, %55,2 ve %46,0`dır (Akman ve ark., 2015).

TÜİK verilerine göre son 11 yıllık dönemde sabit fiyatlarla gayri safi yurtiçi hasıla (GSYH) yılda ortalama %4,9 oranında artarken, tarım sektöründeki büyüme hızı %2,2 olmuştur. Değişim hızlarındaki bu farklılık gayri safi yurt içi hasılada tarımın payını %12,2`den %9,2`ye düşürmüştür.

2012 yılı itibariyle tarımsal üretiminde hayvancılığın payı Türkiye‘de yaklaşık %35, AB`de %44 kadardır. Hayvansal üretimden sağlanan gelirin Türkiye`de yaklaşık %58`i, AB`de de %51`i sığırdan elde edilmiştir. Bir başka ifadeyle sığır, toplam tarımsal gelirin Türkiye‘de %20`sini, AB`de ise %23`ünü gerçekleştirmiştir (Akman ve ark., 2015).

TÜRKİYE`DE SIĞIRCILIK

1980 yılından bu yana Türkiye`de nüfusun %70`in üzerinde (yaklaşık 44 milyondan 77 milyona) artmasına karşılık, toplam hayvan varlığının %32 düzeyinde gerilediği (yaklaşık olarak 85 milyondan 57 milyon başa düştüğü) görülmektedir.

Tablo 2- Yıllar İtibariyle Türkiye Hayvan Varlığındaki Değişmeler (1000 Baş)

Yıllar	Sığır	Koyun	Ankara Keçisi	Kıl Keçisi	Manda
1928	6.934	13.632	3.170	8.936	795
1950	10.123	23.083	3.966	14.498	948
1980	15.894	48.638	3.658	15.385	1.031
1984	12.410	40.391	1.973	11.127	544
1990	11.377	40.553	1.279	9.698	371
2000	10.761	28.492	373	6.828	146
2005	10.526	25.304	233	6.284	105
2007	11.037	25.462	191	6.095	85
2009	10.724	21.750	147	4.981	87
2010	11.370	23.090	153	6.141	85
2011	12.386	25.032	151	7.127	98
2012	13.915	27.425	158	8 199	107
2013	14.415	29.284	166	9.059	118
2014*	14.899	32.186	176	10.010	124
1980-2009	-33	-55	-96	-68	-92
2009-2014	-6	-34	-95	-35	-88
1980-2014	+28	+32	+16	+50	+30
(*) TÜİK (2014a) Kaynak: TÜİK (2014b ve 2015b)

Türkiye`de özelde hayvansal üretim, genelde de tarımsal üretimle ilgili istatistiklerin güvenilir ve doğru bir zemine oturtulamamış olması, hemen her dönem yöneticilere istatistikler üzerinde şu ya da bu şekilde tasarrufta bulunma imkânı sağlayabilmektedir.  Bu nedenle hayvan popülâsyonunun belirli bir dönemde biyolojik olarak artamayacağı kadar abartılı rakamlar ortaya çıkmaktadır. Örneğin 1980-2009 yıllarını kapsayan 30 yıllık dönemde toplam hayvan varlığı %55 oranında azalırken, 2009`u izleyen 5 yılda %50`nin üzerinde artabilmiştir!

Grafik 1`de hem dönem ortalaması olarak sığır sayıları hem de dönemden döneme değişim hızları verilmiştir. Görüleceği gibi 1984`ten 2004 yılına kadar olan zaman diliminde azalma dikkat çekmektedir. Bu dönemde (1984-1986 ile 2002-2004) yıllık azalma hızı ortalama %1.24 olmuştur. Buna karşılık 2004 ve 2009 yılları arasında az da olsa bir artış vardır. Bu dönem için artış hızı neredeyse önceki 20 yıllık dönemin azalış hızına eşittir (%1.26). Yalnız son dönemde sığır sayısındaki artış %7.31 gibi oldukça yüksek bir değere ulaşmıştır. Yıl esas alınarak bir değerlendirme yapıldığında artış hızı 2010 yılından 2011‘e %8,9, 2011 yılından 2012 yılına da %12,4 bulunmuştur. Özellikle bu değerleri güvenilir saymak için geçerli herhangi bir neden bulmak oldukça zordur (Akman ve ark., 2015).

 

Grafik 1- Üçer Yıllık Dönemlerin Ortalama Sığır Sayısı ve Değişim Hızı, % (Akman ve ark., 2015)

2000 yılında sığır varlığının %16,8`i kültür ırkı, %44,0`ü kültür ırkı melezi ve %39,2`si yerli ırk olarak tanımlanırken; bu oranlar 2013 yılında aynı sırayla %41,3, %42,4 ve %16,3 olarak hesaplanmıştır. 2000-2013 yılları arasındaki 13 yılda kültür ırkı oranı %16,8 dan %41,3`e yükselmiştir (Tablo 3). Bir başka ifadeyle 2000 yılında 1,8 milyon olan kültür ırkı sığır sayısı 2013 yılında 6 milyon başa ulaşmıştır. Yani yıllık artış hızı ortalama %9,6 olmuştur.

Buna karşılık kültür ırkı melezlerinin sayı ve paylarındaki artış daha yavaştır. Örneğin 2000 yılında 4,7 milyon baş olan kültür ırkı melezi sayısı yıllık %2,0`lik artışla 2013 yılında 6,1 milyon başa ulaşmıştır. Bu dönemde, beklendiği şekilde yerli ırktan sığırların sayısı azalmış, 4,2 milyon baş olan yerli sığır sayısı, yıllık ortalama %4,4 azalarak 2,3 milyon başa gerilemiştir.

Tablo 3- Tarım Bölgelerine Göre Sığır Varlığında Genotiplerin Payı, %

Tarım Bölgeleri	2000			2013
	Kültür Irkı	Kültür Melezi	Yerli	Kültür Irkı	Kültür Melezi	Yerli
Ortakuzey	17,9	46,1	36,0	40,1	42,9	17,0
Ege	36,8	46,9	16,3	72,2	21,4	6,4
Marmara	39,4	53,5	7,1	63,2	32,3	4,5
Akdeniz	12,9	66,1	21,0	35,8	57,3	6,9
Kuzeydoğu	4,9	30,9	64,1	10,2	63,8	26,0
Güneydoğu	7,8	24,3	67,9	23,0	38,6	38,5
Karadeniz	8,4	51,8	39,9	24,0	53,2	22,8
Ortadoğu	9,6	38,6	51,7	29,2	54,4	16,4
Ortagüney	27,0	50,8	22,2	60,8	31,4	7,8
Toplam	16,8	44,0	39,2	41,3	42,4	16,3
Kaynak: TÜİK (2015c) ve Akman ve ark. (2015)

Genotip gruplarının tarım bölgelerine dağılımı, bir başka ifadeyle her genotip gurubunda tarım bölgelerinin payları ile bu payların zaman içerisindeki değişimi Tablo 4`te verilmiştir. Tablodan da görüleceği gibi toplam sığır varlığında 2000-2013 yılları arasını kapsayan dönemde Karadeniz ve Ortadoğu tarım bölgelerinin payı gerilerken, Ege ve Ortagüney tarım bölgelerinin payı artmış; diğer bölgelerde ise önemli bir değişiklik olmamıştır.

Gerek 2010, gerekse 2013 yıllarında kültür ırkı sığır varlığının yaklaşık %43`ü Ege ve Marmara Bölgelerinde bulunmaktadır.

Tablo 4- Genotiplere Göre Sığır Varlığında Tarım Bölgelerinin Payı, %

Tarım Bölgeleri	Kültür Irkı		Kültür Irkı Melezi		Yerli		Toplam
	2000	2013	2000	2013	2000	2013	2000	2013
Ortakuzey	13,7	12,0	13,5	12,5	11,8	12,9	12,8	12,4
Ege	26,7	31,4	13,0	9,1	5,1	7,1	12,2	17,9
Marmara	16,3	11,4	8,4	5,7	1,2	2,0	6,9	7,4
Akdeniz	5,1	6,4	10,0	10,0	3,6	3,1	6,7	7,4
Kuzeydoğu	4,3	3,5	10,4	21,5	24,2	22,8	14,8	14,3
Güneydoğu	4,8	5,7	5,7	9,3	18,0	24,1	10,4	10,2
Karadeniz	7,9	5,8	18,6	12,4	16,1	13,9	15,8	9,9
Ortadoğu	6,5	5,7	9,9	10,3	14,9	8,1	11,3	8,1
Ortagüney	14,7	18,2	10,5	9,2	5,2	5,9	9,1	12,4
Toplam	100

Türkiye`de sığır varlığının en yüksek olduğu 10 il Tablo 5`te verilmiştir. Görüleceği gibi sığır varlığının üçte biri bu illerde barındırılmaktadır.

Tablo 5- Türkiye`de İllere Göre Toplam Sığır Varlığı

İller	Sayısı (Baş)		Oranı (%)
	2010	2013	2010	2013
Konya	390.640	750.693	3,6	5,1
Erzurum	545.030	693.019	5,1	4,7
Balıkesir	233.790	581.525	2,2	3,9
Kars	269.290	538.572	2,5	3,6
İzmir	240.380	513.817	2,2	3,5
Diyarbakır	245.710	350.058	2,3	2,4
Sivas	366.140	348.434	3,4	2,4
Ağrı	287.500	344.058	2,7	2,3
Aydın	214.550	335.438	2,0	2,3
Samsun	325.500	335.003	3,0	2,3
10 il toplamı	3.118.530	4.790.617	29,0	32,5
Genel toplam	10.761.000	14.774.924	100,0	100,0
Kaynak: TÜİK (2015c)

Kültür ırkı sığır varlığının en yüksek olduğu başlıca iller Konya, Balıkesir ve İzmir; kültür ırkı melezlerinin en yüksek olduğu il Erzurum`dur. Buna karşılık en fazla yerli sığıra sahip il ise Ağrı`dır (Tablo 6).

Tablo 6- Türkiye`de Sığır Genotiplerinin İllere Göre Dağılımı

SIĞIR (KÜLTÜR)		SIĞIR (MELEZ)		SIĞIR (YERLİ)
İller	Baş	İller	Baş	İller	Baş
Konya	471.999	Erzurum	544.686	Ağrı	177.762
Balıkesir	453.336	Kars	389.148	Diyarbakır	135.503
İzmir	385.564	Ardahan	268.584	Muş	112.797
Aydın	251.213	Sivas	231.276	Kars	94.316
Denizli	220.043	Konya	225.199	Samsun	83.364
Afyon	218.478	Samsun	173.501	Şanlıurfa	73.436
Burdur	192.093	Ağrı	145.837	Yozgat	71.723
Çanakkale	177.414	Kayseri	145.746	Tokat	67.584
Bursa	146.530	Muş	141.599	Van	66.097
Kırklareli	137.796	Ankara	138.666	Erzurum	64.527
10 il	2.654.466	10 il	2.404.242	10 il	947.109
Toplam	6.216.665	Toplam	6.366.660	Toplam	2.191.599
Kaynak: TÜİK (2015c)

Türkiye‘de sığırcılık işletmelerinin büyüklüğü ve sayısına ilişkin bilgiler Tablo 7 ve Tablo 8`de verilmiştir. Tablo 7`de görüldüğü üzere 2013 yılında toplam süt sığırcılığı işletme sayısı 1.250.097`dir. Bunların yarısından fazlasında sığır sayısı 1-5 baş arasında, %76`sındaki sığır sayısı da 10 başın altındadır. 100 ve daha fazla sığıra sahip işletmelerin oranı %0,33 kadardır.

Çizelge 8`de görüleceği üzere besi işletmelerinin yaklaşık %76`sının kapasitesi 1-10 baş arasındadır. 50 ve daha fazla hayvan besleme kapasitesinde olan işletmelerin payı ise %3,5 kadardır.

Tablo 7- Süt Sığırcılığı İşletmelerinin Sayısı (2013) ve

Büyüklük Gruplarına Dağılımı

Büyüklük grubu, baş	Sayı	%
1-5	701.907	56,1
6-9	252.776	20,2
10-19	190.009	15,2
20-49	85.910	6,9
50-99	16.204	1,3
100-199	3.141	0,3
200+	1.000	0,1
Toplam	1.250.947	100,0
Kaynak: Ulusal Süt Konseyi (2014)

Tablo 8- Sığır Besi İşletmelerinin Büyüklük Gruplarına Dağılımı

Büyüklük grubu, baş	İşletme sayısı	Grubun payı, %
1-5	210.532	56,2
6-10	76.084	20,3
11-25	58.917	15,7
26-49	16.339	4,4
50-100	10.720	2,9
100-200	1.770	0,5
201+	589	0,2
Toplam	374.951	100,0
Kaynak: Kayhan (2012)

Türkiye`de sığır ve mandadan elde edilen süt ve et üretimi, bunların toplam üretimdeki payları ve iki dönem için (2000-2009 ve 2009-2013 yılları) yıllık değişim hızları Tablo 9`da verilmiştir. Tabloda görüldüğü üzere bu süre içerisinde toplam süt üretiminde sığırın payı bir miktar artmış, mandanın zaten az olan payı iyice düşmüştür.

İnek sütü üretiminin yıllık artış hızı 2000-2009 döneminde yıllık %3,2 iken, 2009-2013 döneminde %9,5 olmuştur.

Çizelge 9`da görüleceği üzere, kırmızı et üretiminde yıldan yıla önemli değişiklikler olabilmektedir.

Öte yandan kırmızı et üretiminde sığırın payı 1998-2001 döneminde %66 iken 2010-2013 döneminde %85`e yükselmiştir (Akman ve ark., 2015).

Tablo 9- Türkiye‘de Sığır ve Mandadan Süt ve Et Üretimi, Bu Türlerin Toplam Üretimde Payları ve Üretimin Yıllık Değişim Hızı (YDH)

Yıllar		SÜT				ET
		Sığır		Manda		Sığır		Manda
		Üretim 1000 t	Pay %	Üretim 1000 t	Pay %	Üretim, t	Pay %	Üretim, t	Pay %
2000		8.732	89,2	67	0,7	609.043	64,8	9.233	1,0
2002		7.491	89,1	51	0,6	721.867	69,7	7.401	0,7
2004		9.609	90,0	39	0,4	522.012	68,1	6.579	0,9
2006		10.867	90,9	36	0,3	547.349	71,4	4.866	0,6
2008		11.255	91,9	31	0,3	744.573	73,7	2.980	0,3
2009		11.583	92,4	32	0,3	734.991	72,4	3.563	0,4
2010		12.419	91,7	35	0,3	618.584	79,2	3.387	0,4
2011		13.802	91,7	40	0,3	644.906	83,0	1.615	0,2
2012		15.978	91,8	47	0,3	799.344	87,3	1.736	0,2
2013		16.655	91,4	52	0,3	869.292	87,3	336	0,0
YDH, %	2000-2009	3,2		-7,9		2,1		-10,0
	2009-2013	9,5		12,9		4,3		-44,6
Kaynak: TÜİK (2015b) ve Akman ve ark. (2015)

Üretimin karlılığı açısından süt ve yem fiyatlarının tek başlarına değerlendirilmeleri bir anlam ifade etmez. Bunun için süt fiyatı/yem fiyatı eşitliğinden elde edilen oran, yani süt–yem paritesi daha uygun bir değerlendirme aracıdır (Akman ve ark., 2015). Ulusal Süt Konseyi (USK) tarafından yayınlanan istatistikler arasında 2007-2014 dönemi süt/yem paritesi değerleri de mevcuttur (USK, 2015). Bu dönemde en düşük değer 0,98 ile 2011`de gerçekleşirken; en yüksek değer 1,45 ile 2009 yılında elde edilmiştir.

Aynı yıllarda bir karşılaştırmaya olanak tanımak için Türkiye ve ABD`de süt-yem paritesi değerleri Grafik 2`de bir araya getirilmiştir. Görüldüğü üzere Türkiye`de süt-yem paritesi, incelenen dönem içerisinde, bir kez bile ABD`deki değerlere yaklaşmamıştır.

 

Grafik 2- Türkiye ve ABD`de Süt-Yem Paritesi (Akman ve ark., 2015 ve USK, 2015)

Grafik 3`da Türkiye`de süt-yoğun yem paritesi verilmiştir. Görüldüğü gibi parite yalnızca 1998-2001 döneminde 2`nin üzerine çıkabilmiştir. Son yıllarda ise 1 – 1,1 arasında değişmektedir.

Grafik 3- Türkiye`de Süt / Yoğun yem paritesi (Koç, 2014)

Türkiye, 2010 yılında kırmızı et fiyatlarını çok yüksek bularak; sığır eti, kasaplık ve besilik canlı sığır ile kasaplık koyun kuzu ithalatına başlamıştır. 2010 yılı Ağustos ayından günümüze kadar yapılan ithalatın tutarı 3,6 milyar dolara ulaşmıştır. Ancak söz konusu dönemde karkas ve et fiyatları da artmaya devam etmiştir. Bu durum Türkiye`nin bu kısır döngüde yaşamaya zorlandığının önemli kanıtları arasında görülebilir (Akman ve ark., 2015).

Türkiye`nin 2010-2014 yıllarını kapsayan 5 yıllık dönemdeki canlı hayvanlar ile et ve et ürünleri ithalatı Tablo 10`da verilmiştir. Tablodan da görüleceği gibi, söz konusu dönemde 2,7 milyar dolarlık canlı hayvan, 900 bin dolarlık et ve et ürünleri olmak üzere toplam 3,6 milyar dolarlık ithalat yapılmıştır.

Tablo 10. Yıllara Göre Türkiye`nin Canlı Hayvan ve Et İthalatı (Bin $)

Yıllar	Canlı hayvanlar	Et ve et ürünleri	Toplam
2010	333.080	251.235	584.315
2011	1.028.121	514.810	1.542.931
2012	852.074	99.743	951.817
2013	346.448	29.279	375.727
2014	139.897	12.106	152.003
TOPLAM	2.699.620	907.173	3.606.793
Kaynak: TÜİK(2015a)

Söz konusu dönemde canlı sığır ve sığır eti dış ticareti Tablo 11`de verilmiştir. Tablodan da görüldüğü üzere bu dönemdeki ithalat yaklaşık 3,2 milyar dolardır.

Tablo 11- Türkiye`nin Yıllara göre Canlı Sığır (Damızlık, Kasaplık, Besilik) ve

Sığır Eti İthalat ve İhracatı (ABD Doları)

Yıllar		İhracat ($)	İthalat ($)
2010	Sığır (damızlık)	0	65.544.857
	Sığır (damızlık olmayanlar)	3.030	208.210.314
	Sığır eti	840.847	249.256.831
	Genel Toplam	843.877	523.012.002
2011	Sığır (damızlık)	0	292.952.534
	Sığır (damızlık olmayanlar)	0	555.783.158
	Sığır eti	637.924	511.868.440
	Genel Toplam	637.924	1.360.604.132
2012	Sığır (damızlık)	0	163.824.429
	Sığır (damızlık olmayanlar)	30.001	611.588.954
	Sığır eti	845.027	95.992.271
	Genel Toplam	875.028	871.405.654
2013	Sığır (damızlık)	1.133.494	102.182.831
	Sığır (damızlık olmayanlar)	25.090	195.627.308
	Sığır eti	1.035.456	24.271.868
	Genel Toplam	2.194.040	322.082.007
2014	Sığır (damızlık)	1.948.050	67.313.617
	Sığır (damızlık olmayanlar)	42.672	35.727.231
	Sığır eti	665.792	1.942.216
	Genel Toplam	2.656.514	104.983.064
2010-2014 YILLARI TOPLAMI		7.207.383	3.182.086.859
Kaynak: TÜİK(2015a)

Bakanlık yetkilileri büyükbaş hayvancılıkta işletme ölçeğinin büyütülmesinin hayvancılıktaki gelişmenin göstergesi olduğunu öne sürmekte; Türkiye`de 2002 yılında 50 baş ve üzeri büyükbaş hayvan bulunan orta ve büyük boy hayvancılık işletmesi sayısının 4.300 iken, 2014 yılı itibariyle 31 bin 450‘ye yükselmesi ile övünmektedirler (Eker, 2015).

Yetkililerin bu artışı sürekli olarak gündeme taşımaları, büyük işletme sayısının artmasını politikalarının başarısı olarak algılamalarından ileri gelmektedir. Oysa büyük işletmelerin özendirilmesi tekelleşme eğilimini artırmasının yanı sıra bu gelişme söz konusu işletmelerin çok daha fazla arazi talep etmelerine yol açarak toprak mülkiyet yapısını değiştirecek, belirli bölgelerde yaygınlaşan üretim, en azından o bölgeler için çevre kirliliğini daha büyük bir sorun haline getirecektir (Akman ve ark., 2015).

Hayvancılıkta sorunların çözümü için  öncelikle şirket tarımını öne çıkaran politikalar terk edilerek, mevcut üreticileri daha iyi duruma taşıyacak uygulamalara geçilmeli, var olan imkânlar ithalat için değil ülkemizin üreticileri için kullanılmalıdır.

KAYNAKLAR 

Akman N., Yener S.M., Cedden F., Şen A.Ö., 2015. Türkiye‘de Büyükbaş Hayvan Yetiştiriciliğinde; Durum, Değişimler ve Anlayışlar, Türkiye Ziraat Mühendisliği VIII. Teknik Kongresi, Bildiriler Kitabı-2, 12-16 Ocak 2015, Ankara, s. 781-808. 

Eker M., 2015. Kredilerle büyük yatırımlar yapıldı, http://www.mehdieker.com/haberler/Genel-G%C3%BCndem-Haberler:id-822-catid-1

Kayhan, M. 2012. Hayvansal Üretimdeki Gelişmeler. Son 10 yılda Türkiye Tarımı Sempozyumu, Ege Üniversitesi- İzmir, 10.01.2012

Koç, A., 2014. Türkiye`de Hayvansal Üretimin Durumu, TMMOB Ziraat Mühendisleri Odası 44. Dönem I. Danışma Kurulu, 24-26 Ekim 2014, Manisa

USK (Ulusal Süt Konseyi), 2015. Çiğ Süt / Yem Paritesi, http://www.ulusalsutkonseyi.org.tr/ana/fiyat.asp?uid=40

TÜİK, 2014a. Hayvansal Üretim İstatistikleri, Mayıs 2014, http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=16184

TÜİK, 2014b. İstatistik Göstergeler 1923-2013, TÜİK Yayın No: 4361, Aralık 2014

TÜİK, 2015a. Dış Ticaret İstatistikleri veri tabanı, http://tuikapp.tuik.gov.tr/disticaretapp/menu.zul

TÜİK, 2015b. Hayvansal Üretim İstatistikleri, http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1002

TÜİK, 2015c. Hayvancılık İstatistikleri veri tabanı, http://tuikapp.tuik.gov.tr/hayvancilikapp/hayvancilik.zu