TÜTÜN DOSYASI

Tütün (Nicotiana), Solanaceae (patlıcangiller) familyasından bir yıllık otsu bitkidir.Türkiye‘de ince, küçük yapraklı, iyi yanan ve hoşa giden aromalı, şark tipi tütünler yetiştirilmektedir. Şark tipi tütünler kurak tip olmaları sebebiyle sulanmadan yetiştirilebilir. Tütün yapraklarında tanen, zamk, nişasta, reçine ve alkaloidler bulunur. Tütün tohumları yağ bakımından zengindir. Yerli tütünlerimizdeki yağ oranı % 35-45 kadardır.

Tütün üretiminde ABD, Brezilya, Çin ve Hindistan başı çekmektedir. 

Tarımda Reform Sürecinde Tütün Üretiminde Uygulanan Politikalar 

Türkiye`de tütün üretimindeki azalma, tütün ekili alanların terk edilmesi, şark tipi tütün üretiminin bırakılması, ithalat artışı ile gelinen nokta aslında Türkiye`de son yıllarda uygulanan  tarım politikalarının bir sonucudur. 

Türkiye`de tarım politikalarında reform süreci  2000`li yıllarda IMF (Uluslararası Para Fonu) ve DB (Dünya Bankası) gözetiminde  tarımda gerçekleştirilen birtakım yasal ve kurumsal değişiklikler ile başlamıştır. 

1998 den itibaren IMF verilen taahhütler, 2001 ekonomik krizi arkasından başlayan tarımda yeniden yapılandırma ve  reform dönemi ile  ürün bazında yapılan destekleme alımlarının kaldırılmış, üretimden bağımsız DGD ( Doğrudan Gelir Desteği) uygulamasına geçilmiştir. 2001 yılında başlayan Tarım Reformu Uygulama Projesi ( ARIP) kapsamında tütünde ayrı bir yer almıştır. 

Tütün konusunda yeni piyasa düzenlerinin oluşturulması amacıyla   09 Ocak 2002 tarih ve 24635 sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren 4733 sayılı Tütün Kanunu çıkarılmıştır. 

"4733 Sayılı Tütün Yasası", 2002 yılında çıkarılmış ve "1177 sayılı Tütün ve Tütün Tekeli Kanunu" nun yerine tütün sektörünü düzenlemek ve denetlemek üzere yürürlüğe girmiştir. 

 4733 sayılı yasa ile sektörde ; 

• Tütünde destekleme alımlarına son verilmiş,

• Sözleşmeli üretim modeli getirilmiş,

• Açık arttırma merkezlerinin kurulması öngörülmüş,

• Tütün ve Alkol Piyasası Kurumu (TAPDK) kurulmuş,

• Tekel Özelleştirmesinin önü açılmıştır.  

Tütün Üretimi   

4733 Sayılı yasanın çıktığı günden bu güne aradan geçen 12 yılda büyük bir tasfiye süreci yaşayan ülke tütüncülüğü; 2002 yılında 405.882 olan tütün üreticisi sayısı 2014 yılı 65.000`e gerilemiş, tütün üretimiz ise  2002 yılında 159.521 ton iken 2014 yılında  azalarak yaklaşık  68.000  ton  civarına gerilemiştir.  

 Kaynak: TEKEL ve TAPDK kayıtları   

*Geçici veriler

Tütünde Alternatif Ürün Projesi ( AÜP)  üretim fazlalığı olan ve destekleme alımları nedeniyle bütçeye büyük yük getiren, tütün üretim alanlarının azaltılması ve bu alanlarda üretim açığı olan ürünlerin yaygınlaştırılması amacıyla 2002-2008 yılları arasında 11 ilde uygulanmıştır.  

TEKEL`in 2008`de özelleştirilmesi ile bu bölgede tütün alımını tamamen sona erdirmesi üzerine de, 2009 ve 2011 yılları arasında alternatif ürün yetiştirmek üzere dekar başına destekleme ödemesi yapılmıştır. 

Proje  2009-2011 yılları arasında 9 ilde Adıyaman, Batman, Bitlis, Burdur, Diyarbakır, Hatay, Mardin, Muş ve Trabzon 120 TL / dekar olarak uygulanmıştır.  

"Tütün Üretiminden Vazgeçip Alternatif Ürün Yetiştiren Üreticilerin Desteklenmesine Dair Bakanlar Kurulu Kararı" ve bu Karar`ın uygulanmasına  ilişkin tebliğler doğrultusunda söz konusu  9 ilde tütün üretiminden vazgeçip alternatif ürün yetiştirmek üzere 3 yıl süreli tütüne alternatif ürün desteği için toplam 116 Milyon TL kaynak ayrılmıştır. 2009, 2010 ve 2011 yıllarında sayılan illerde 3 yıl uygulanan proje kapsamında 105.175 tütün üreticisinin faydalanması gerekirken 39.458 üretici istifade etmiş ve proje için ayrılan 116 Milyon TL kaynağın ancak 18.884.241 TL`siyle destek ödemesi yapılabilmiştir.

Tütünde Uygulanan Destekleme Politikaları 

Bu gün gelinen noktada genç nüfus tütün tarımının zorluğu ve gelirinin azlığı nedeniyle tütüncülükten uzaklaşmış, Ege Bölgesi`nde tütün üreticilerinin yaş ortalaması 45 yaş civarına yükselmiştir. Tütün üreticilerinin hane başına ortalama yıllık geliri 9.146 TL`dir. Son 5 yılın ortalaması olan bu rakam, aylık olarak hesaplandığında asgari ücret seviyesinin de altındadır.  

Tekel`in tütün piyasalarından çekilmesi ve sigara fabrikalarının satılarak kapatılması neticesinde piyasaya tümüyle hakim olan çokuluslu şirketler kendi ürettikleri sigaraların pazar payını artırmak için tamamen yerli tütünden imal edilen sigaraları piyasaya yeterince sunmamaları sonucu  Ege, Akdeniz ve Karadeniz Bölgelerimizde yetişen menşelere duyulan ihtiyaç azalmış Doğu ve Güneydoğu bölgelerinde yetiştirilen menşelere ise  yaprak tütün firmalarının  ilgisi kalmamıştır. Ancak Adıyaman ve Hatay illerinde, İzmir ve Katerini tütünü ile birkaç değişik tür tütünün üretimi özel sektörce yaptırılmaktadır. Bununla birlikte,  

Güney, Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde çoğunlukla "sarmalık kıyılmış satılan tütün" olarak tüketilmek üzere  kayıt dışı ticarete konu olan 10-12 bin ton tütün üretimi olduğu tahmin edilmektedir. Söz konusu üretim, TEKEL`in özelleştirilmesi ve 2009-2010-2011 yıllarındaki tütün üretimine alternatif ürün projelerinin başarısızlığı sonucunda artmış ve artmaya devam etmektedir.  

Türkiye`deki tarım alanlarını 30 üretim havzasına bölen "Türkiye Tarım Havzaları Üretim ve Destekleme Modeli" nde, bu havzaların 23`ünde tütün üretildiği halde anılan üretim ve destekleme modelinde tütüne yer verilmemiştir.  Hâlihazırda, tütün üreticilerine mazot ve gübre destekleri ile toprak analizi desteği dışında bir destek verilmemektedir. 

"Kırsal Kalkınma Yatırımlarının Desteklenmesi Programı Kapsamında Tarıma Dayalı Yatırımların Desteklenmesi Hakkında Tebliğ" lerde "tarımsal ürün" tanımı, "Tütün hariç tüm bitkisel ürünleri, hayvansal ürünleri ve su ürünleri" şeklinde yapılmakta ve tütün üretimine dayalı bir yatırım desteklemesi öngörülmemektedir.  

Ülke tütüncülüğünün geliştirilmesi  amacıyla 1986 yılından itibaren ithal edilen tütünlere 3 dolar/kg uygulanan Tütün Fonu,  amacı dışında kullanıldığı gibi çokuluslu sigara şirketlerinin talebi ve çıkarları doğrultusunda 2010 yılından bu yana "şişirilmiş tütün" ve "şişirilmiş damar" ile "homojenize tütün" de sıfırlanmış; yaprak tütünde ise 2010 yılından itibaren her yıl kademeli olarak azaltılarak 2015 yılı için 0,9 dolar/kg olarak belirlenmiştir. Tütün Fonunun AB-Türkiye İlerleme Raporlarının "Fiyatlandırma ve Vergilendirme" başlıklı 16. Faslı kapsamında 2018 yılına kadar da sıfırlanması kararlaştırılmıştır.

Tütünde Üretici Birlikleri

Tarım sektöründe örgütlenme açısından en güçsüz kesimi oluşturan ve yaş ortalaması 45`yi bulan tütün üreticileri,  4733 sayılı yasa TBMM onaylanmadan önce, tütün çiftçisinin olası tepkilerini azaltmak için; "Açık Artırma Sisteme Geçilecek ,  Tütünde Serbest Piyasa Şartları Oluşacak ,  Gelirleriniz Daha Çok Artacak" propagandası,  çokuluslu şirketler tarafından dillendirilmiş ancak tütün çiftçisi , 4733 sayılı yasanın yürürlüğe girmesi ile  2002 yılından itibaren "Açık Artırma Sistemi" ile değil "Sözleşmeli Üretim" modeli  ile tanışmıştır.

Sözleşmeli üretime hazırlıksız örgütsüz olarak yakalanan tütün çiftçisi; 5200 sayılı Tarımsal Üretici Birlikleri Kanunu kapsamında tütün bazlı üretici birliği sadece 3 yerde (Denizli-Tavas-Kale-Beyağaç, Samsun-Bafra ve Bitlis-Merkez) kurulabilmiştir. 2010 yılından bu yana çokuluslu sigara şirketleri ve yaprak tütün firmaları, Ege Tütün İhracatçı Birliği yönetim kurullarında temsil edilerek "Tütün Alım-Satım Sözleşmesi" nin hazırlanmasında söz sahibi olurken, örgütsüz tütün üreticileri bu sözleşmelerin hazırlanmasına müdahil olamamakta,  çokuluslu sigara şirketlerinin kontrolündeki tedarikçi şirketlerin dikte ettirdiği şartları ve fiyatı kabullenmek zorunda kalmaktadırlar.

Örneğin 2012 ürünü tütünlerin ülke genelinde ortalama alım fiyatı 11,59 TL/kg iken 2013 ürünü tütünlerin ortalama alım fiyatı 10,98 TL/kg olarak gerçekleşmiş, böylece  1923 – 2002 yılları arasındaki üreticilerin istediği firmaya tütün satabildiği serbest piyasa ortamı yok edilerek kar maksimizasyonuna dayalı oligopol piyasa şartları oluşmuştur.

Tütün Dış Ticareti

Ülkemizde 2014 yılında yaklaşık 70 milyon kg tütünü 525 milyon ABD Doları karşılığı ihraç edilmiştir. Buna karşılık, 2002 yılından itibaren Türkiye`de üretilmeye başlanan Amerikan blend sigaralar için 55.800 ton ile başlayan tütün ithalatı, 2014 yılında rekor kırarak yaklaşık 90.000 ton`a ulaşmış olup 550 milyon ABD Dolar  ödenmiştir. 2002 yılından bu yana tütün ithalatında ki artış ise %161`e  ulaşmıştır. Yıllarca  ülkemizin en önemli ihraç kalemlerinden biri olan tütün,  2012 yılında bu üstünlüğünü yitirerek tütün ticaretinde  net ithalatçı ülke pozisyonuna geçiş yapmıştır.

Kaynak: TEKEL ve TAPDK kayıtları  

*Geçici veriler    

Tütün Ürünleri

Sigara Üretimi

Tekel`in 2008 yılında özelleştirilmesi  ve Tütün Fonunun kademeli olarak azaltılması sonucunda; Türkiye sigara pazarın ele geçiren çokuluslu sigara şirketleri, sigara harmanlarında giderek artan miktar ve oranlarda ithal tütün çeşitlerini kullanarak maliyetlerini düşürmüşler, artırılan vergilere rağmen karlılıklarını artırmışlardır. Ülke tütüncülüğümüz ise bu durumdan üretimin ve çiftçi sayısının azalması olarak tepki vermiştir.

Ülke topraklarında yetişen (yerli) tütünlerin sigaralarda kullanımı 2003 yılında %42,07 oranındayken, bu oran 2008 yılında TEKEL`in sigara biriminin özelleştirilmesinden sonra hızla azalarak 2014 yılı itibarıyla %15`e  düşmüştür.

Kaynak: TAPDK

Dokuzuncu Kalkınma Planında (2007-2013), Plan dönemi sonuna gelindiğinde özelleştirme işlemleri sonucunda kamunun tütün ürünlerinin işlenmesiyle ilgili alandan tamamen çekilmesinin hedeflendiği belirtilmiştir. Onuncu Kalkınma Planında (2014-2018)  ise "Dokuzuncu Kalkınma Planı döneminde kamu, petro-kimya, tuz ve tütün sektörleri ile araç muayene istasyonları işletmeciliğinden tamamen çekilmiştir" ifadeleri yer almıştır.

TÜİK`in "Yabancı Kontrollü Girişim İstatistikleri-2012" verilerine göre, Türkiye`de tütün ürünleri imalatının %87,9`u yabancıların kontrolüne geçmiştir. Bir başka ifadeyle, ülkemizde yabancı kontrolünün en yüksek olduğu imalat sektörü tütün ürünleri sanayi olmuştur.

Kaynak: TÜİK

Tütün Kontrolü Çerçeve Sözleşmesi (TKÇS)                                        

Ülkemizde 2004 yılında taraf olunan- kamu sağlığı ile tütün üretim ve tütün mamullerinin tüketimini yakından ilgilendiren Tütün Kontrolü Çerçeve Sözleşmesi (TKÇS) iç hukuk düzenlemeleriyle yürürlüğe girmiştir. Bu yasal  düzenlemeler ile önemli bir kamu duyarlılığı yakalayan tütün ürünlerin tüketiminin  kontrol çabaları dünyada örnek gösterilecek boyuta ulaşmış, ancak aynı başarı tütün ürünlerinin tüketimine yansıtılamamıştır.  

Son 15 yılda ilk defa 2008 -2011  yılları arasında  %15`lik bir düşüş gösteren sigara tüketimi  100 milyar adedin altında inmiştir. Ancak 2012  yılında 8 milyar adetlik artışla tekrar 100 milyar sınırına dayanmıştır. Bunun artışın sebeplerinden birisi sigara şirketlerinin uyguladıkları saldırgan reklam ve satış politikaları ile tüketicilerin kırılması zor gözüken katı sigara talebidir. Dünya`da ve ülkemizde yakın gelecekte ciddi bir tütün mamullerinin kullanımında düşüş beklenmemektedir.

Tütün kontrolünün %15 lik sigara tüketiminde ki düşüşe karşılık, tütün üretiminde %200, çiftçi sayısında %600`lük kaybın ve ithalatta Cumhuriyet tarihinin rekorunun kırılmasının tütün politikalarımızın nasıl sahipsiz bırakılarak sigarayla mücadelenin nasıl Türk Tütünü ile mücadeleye dönüştüğünün göstergesi olarak  görülmektedir.

Tütün mamullerinde alınan vergiler yıllardır maliye bütçesinin en kolay denkleştirme kalemlerinden biri olmuştur. Geçen yıllar boyunca düzenli olarak enflasyonla birlikte sigarada vergi yükü artmıştır. Ayrıca Ulusal Tütün Kontrol Programında öngörülen tütün mamullerinin zararlarının önlenmesi hedefler doğrultusunda, sigara tüketiminin önüne geçilmesinde bir araç olarak vergi artırımı politikası benimsenmiştir. 2015 yılı itibarı ile sigara üzerindeki vergi yükü %84 dolayındadır. Bu  vergi yükü ile birlikte artan sigara fiyatları ile ülkemizde özellikle genç neslin erken yaşta sigaraya başlamasının ve orta ve düşük gelir gurubunda ki sigara tüketicilerinin ise sigarayı bırakmaları hedeflenmiştir. Ancak yüksek fiyat ve yüksek vergi bir taraftan da sigara kaçakçılığını körüklemiştir. Hazinenin sigara kaçakçılığından kaybı yıllık olarak yaklaşık 7,5 Milyar lira dolayında olduğu tahmin edilmektedir.

Kaynak: Emniyet Genel Müdürlüğü

Sonuç ve Öneriler

Son 15 yılda uygulanan politikalar ile ülkemizde tütün üretimi büyük düşüş yaşamış,  sigara tüketimi ise artarak yıllık yüz milyar adet civarlarına tırmanmış, ülkemiz dünyada ihracat lideri olarak anıldığı tütünde artık dünyanın en büyük ithalatçı ülkelerinden biri haline   gelmiştir. Tütün çiftçisi, sigara şirketlerinin kendi çıkarları doğrultusunda şekillendirdikleri piyasada benzeri ancak Afrika ülkelerinde görülebilecek  nitelikte tek taraflı  olarak düzenlenen sözleşmeli üretime mahkum edilmişlerdir.

4733 sayılı yasanın 6. Maddesinde ki "Türkiye`de tütün mamulleri üretmek isteyenlerin; yıllık üretim kapasitesi tek vardiyada, sigara için iki milyar adet, diğer tütün mamulleri için ise onbeş tondan az olmayan, tütün hazırlama bölümleri dahil tam ve yeni teknoloji ile tesisler kurmaları şarttır" hükmü gereğince bu üretim kapasitesini ancak çokuluslu şirketler sağlayabileceğinden yerli sermaye ile kurulacak düşük kapasiteli ve yerli tütünden imal edilmiş sigaraların butik imalatların önüne geçilmiştir.

24 Ocak 1980 Kararları ile başlayan ve daha sonraki yıllarda sigara ithalatı, tütünde devlet tekelinin kaldırılması, TEKEL ortaklığı olmaksızın sigara fabrikası kurulma izni, TEKEL`in sigara biriminin özelleştirilmesi ile Yaprak tütün birimlerinin kapatılması ile  tamamen çokuluslu sigara şirketlerin egemenliğine terk edilen tütün piyasasının tek kaybedeni; ülke ekonomisi, tütünden geçimini sağlayan tütün işçisi, tütün çiftçisi ile mesleklerini yapamaz getirilen  yüzlerce Tütün Eksperi olmuştur.

2002-2014 yılları arasında yaşanan bu sıkıntılı sürecin sürdürülebilir olmadığını  bu nedenle 4733 sayılı yasanın bu yıkımı telafi edecek şekilde yeniden revize edilmesi gerekmektedir.

Ülke tütüncülüğünde yaşanan sorunların aşılabilmesi için;

• 1177 ve 4733 sayılı yasalarda da  ifade edilen ancak bir türlü hayata geçirilemeyen "Açık Artırma Ofisleri" nin kurulması sağlanmalıdır,

• Açık artırma Ofislerinde gerek ofise getirilen tütünlerin açılış fiyatlarının belirlenmesinde gerekse alıcısı çıkmayan tütünlerin değerlendirileceği ve gerektiğinde piyasayı regüle edebilecek bir organizasyonun kurulmasının için yasal düzenlemeler yapılmalıdır,

• 4733 sayılı yasanın 6. Maddesinde ki hükümlerin, yerli sanayicinin yerli tütünden sigara üretimine olanak sağlayacak şekilde yeniden düzenlenmelidir,

• Yurt içinde satışı yapılan sigaralardan paket başına alınacak bir oransal rakamı veya Devletin uygun gördüğü kaynaktan tütün üreticisine destekleme olarak aktarılması sağlanmalıdır,

• "Türkiye Tarım Havzaları Üretim ve Destekleme Modeli" nde,  tütüne yer verilmeli, "Kırsal Kalkınma Yatırımlarının Desteklenmesi Programı Kapsamında Tarıma Dayalı Yatırımların Desteklenmesi Hakkında Tebliğ" den tütün üreticileri de faydalanmalıdır.

• Sarmalık Kıyılmış Tütündeki vergi oranı düşürülmeli, satışı ve pazarlaması yasal düzenlemeye kavuşturulmalıdır,

• Yaklaşık %20  olduğu tahmin edilen sigara kaçakçılığı ile mücadele, etkin hale getirilmelidir.

• Tütün fonu, Türk tütününü koruyacak şekilde yeniden düzenlenmelidir.

KAYNAKLAR

Gültekin Karakaş D. Türkiye Tütün  Sektöründe Piyasa Yönelimli Dönüşüm. Türk Toraks Dergisi Nisan 2014;  15(2):  71-91.  http://toraks.dergisi.org/text.php3?id=905.%20Erişim:%2015.01.2015.TÜİK

TÜİK Haber Bülteni,http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=16196.

Tütün Eksperleri Derneği Bültenleri, http://www.tutuneksper.org.tr/yayinlar/bultenler

www.tutuneksper.org.tr/tutun-bilgisi/turkiyede-tutun

TAPDK Tütün Piyasası Dairesi Faaliyet Raporları, Çeşitli Yıllar, (http://www.tapdk.gov.tr/)

Seydioğullar, M.,Türkiye`de Tütün Üretimi Ve Tütüne Alternatif Politikalar Üzerine Değerlendirme, http://www.ssuk.org.tr/savefiles/tutun_yretim_20_12_2012.docGümüş

Gümüş  AH, Gümüş S.G, Çelik O,  Aslan M. E,  Aytaş H.Tekdemir N.Yaprak S,Türkiye`de Tütün Politikası Uygulamaları Ve Tütün Üretiminin Geleceği, //api.zmo.org.tr/uploads/portal/resimler/ekler/78688fb6a550741_ek.pdf

Emniyet Genel Müdürlüğü 2013 Faaliyet Raporu, http://www.kom.pol.tr/SiteAssets/Sayfalar/Raporlar/2013%20KOM%20Raporu-T%C3%BCrk%C3%A7e.pdf 

Tütün ve Alkol Piyasası Düzenleme Kurumu Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun, http://www.tutuneksper.org.tr/ilgili-mevzuat/4733-sayili-kanun

Tütün Üretiminden Vazgeçip Alternatif Ürün Yetiştiren Üreticilerin Desteklenmesine Dair Kararın Uygulanmasına İlişkin Tebliğ http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2005/07/20050713-19.htm

Türkiye Tarım Havzaları Üretim Ve Destekleme Modeli, http://www.tarim.gov.tr/Konular/Tarimsal-Destekler

Kırsal Kalkınma Yatırımlarının Desteklenmesi Programı Kapsamında Tarıma Dayalı Ekonomik Yatırımların Desteklenmesi Hakkında Tebliğ http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2014/10/20141026-10.htm 

Bor Ö, Küreselleşme Sürecinde Türkiye`de Tütün, http://mulkiyedergi.org/article/view/1003000059

Tütün Ürünlerinin Zararlarının Önlenmesi ve Kontrolü Hakkında Kanun http://www.tapdk.gov.tr/tr/mevzuat/kanunlar.aspx

AB Komisyon Tarafından Avrupa Parlamentosuna, Konseye,Ekonomik Ve Sosyal Komiteye Ve Bölgeler Komitesine Sunulan Bildirim,

ttp://www.ab.gov.tr/files/ilerlemeRaporlariTR/2014_ilerleme_raporu_tr.pdf

TMMOB ZİRAAT MÜHENDİSLERİ ODASI

TÜTÜN EKSPERLERİ DERNEĞİ