MEYVE AĞAÇLARINDA BUDAMA

Budamanın Tanımı ve Amaçları

Budamanın Tanımı

Budama; ağaçların şekil ve büyümesine etki yaparak bol, düzenli ve kaliteli meyve vermesini, düzgün ve kuvvetli bir taç oluşturmasını, gençlik kısırlık dönemini kısaltarak erken verime yatmasını, verim çağlarında uzun zaman kalmaları ve kuvvetten düşmeye başlamış olan ağaçları yeniden kuvvetlendirerek, bir süre daha yüksek kaliteli meyve vermelerini sağlamaktır.

Budama yalnızca kesmeden ibaret olmayıp, eğme, bükme, boğma, açı açma, bilezik alma, çizme, kertikleme, tomurcuk koparma ve seyreltme vb. gibi kültürel işlemlerden oluşan bir meyvecilik yetiştirme tekniğidir. Budama sayesinde meyve ağaçlarının fizyolojik dengesi erken oluşturularak, kaliteli ve bol verim vermenin yanında, periyodisite ve yok yılının dengelenmesine, ekonomik ömrünün daha uzun olmasına ve meyvelerin pazar değer ve kalitesinin artması üzerinde oldukça fazla etkilere sahiptir.

Modern ve teknik meyve yetiştiriciliğinde meyve ağaçlarının budanması zorunludur.

Genel olarak, meyve ağaçlarının gelişmeleri incelendiğinde budama yapılmayan ağaçların, budama yapmış gibi çiçek açtıkları ve meyve verdikleri görülür. Bu gibi ağaçların meyveleri, ürün vermeye başladıkları ilk yıllarda kaliteli olabilirse de, bunu izleyen yıllarda küçük, renksiz ve gösterişsiz olurlar. Ayrıca, budanmayan bazı meyve ağaçlarında peryodisite olayına çok sık rastlandığı gibi, dalların alt kısımları çok çabuk çıplaklaşmakta ve şemsiye şeklini almakta, ürün alanları ağacın dış ve uç kısımlarına kaymakta ve azalmakta, bunun sonucu olarak ta ağaç başına verim düşmektedir.

Budamanın Amaçları

Budamanın amaçlarını genel olarak şöyle sıralayabiliriz;

•1. Değişik meyve tür ve çeşitlerinin kuvvetlerine, çevrenin ekolojik ve ekonomik şartlarına göre, meyve ağaçlarına uygun bir şekil vermek, taç büyüklüğünü düzenlemek,

•2. Vejetetif ve generatif dengeye uygun olacak şekilde ürün miktarını düzenlemek,

•3. Yaprakların asimilasyon işini daha iyi bir şekilde yapabilmelerini, meyvelerin büyüklüklerini, renklenebilmelerini ve ağaçların iç kısımlarına ışık ve havanın daha iyi girmesini sağlamak,

•4. Meyve seyreltme, derim, hastalık ve zararlılarla savaş işini etkili kılmak,

•5. Meyve bahçesi kurulacak bölgelerin ekolojik şartlarına bağlı olarak meyve fidanlarına uygun yapay bir şekil vermek,

•6. Meyve ağaçlarının kökleri ve tacı arasındaki dengeyi değiştirmek veya düzeltmek, ağacın değişik kısımları arasında oluşturulacak dengeyi korumak,

•7. Meyvelerin kalitelerini iyileştirmek,

Budamanın Nedenleri

Çevresel nedenler

Işık, nem, sıcaklık ve diğer çevresel koşulların ağaçların yetişmesi için en uygun düzeyde bulunmadığı yerlerde, sulama, gübreleme ve toprak işleme gibi kültürel önlemlerin yanında budamayı da uygun şekilde yapmak gerekir.

Kurak ve bağıl nemi düşük yerlerde ağaçlar birbirine sık dikilip, taç kısmı budamalarla fazla açılmaz. Ayrıca taç, toprağa yakın ve kısa boylu olmalıdır. Böylece topraktan ve terleme yoluyla yapraklardan su kayıpları azaltılabilir, ayrıca bu kapalı şekillerde dal ve sürgünlerin şiddetli güneş ışığından zararlanması engellenebilir. Böyle yerlerde çiçeklenmeye eğilim fazladır. Bu nedenle budama sırasında çiçek tomurcuklarını kısmen keserek, vejetatif gelişmeyi dengede tutmak gerekir.

Nemli koşullarda ağaçlar fazla sürgün yaparlar. Bunu önlemek için sürgünlerde az uç alma yapılır veya uç alma yapılmaz. Bu uygulama çiçek tomurcuğu oluşumunu uyartıcı etki yapar. Bu gibi yerlerde ağaçlarda daha yüksek ve açık şekiller verilir. Böylece nemin iç kısımlarda birikmesi ve zararlı etkisi önlenmiş olur. Işığın ağaç üzerindeki etkinliği de yükseleceğinden, verim ve kalite artmış olur. Yaz döneminde Sıçaklık toplamı az olan rakımı yüksek yerlerde, sıçak iklimlere uyum sağlamış kayısı, şeftali gibi meyvelerde dal ve sürgünler kısaltılarak; domates ve patlıcan gibi sebzelerde koltuk ve uç alma yapılarak ilk döllerin olgunlaşmasına çalışılır. Ayrıca, ağaçlar güneye bakan yöneylerde, duvar diplerinde yelpaze şeklinde yetiştirilerek ısıdan en yüksek ölçüde yararlanmaları sağlanır. Yine yayla yerlerde asmaların, toprakta biriken ısıdan yararlanabilmeleri için yere yakın şekil vererek yetiştirilmeleri gerekir.

Kurak ve kıraç yerlerde ağaçlar çalı şeklini aldıklarından, iğde gibi meyveler buna uygun olarak budanırlar. Don tehlikesi olan yerlerde incir, nar gibi meyveler ocak şeklinde yetiştirilir ve buna uygun budama yapılır.

Kültürel nedenler

Günümüz meyveciliğinde bodur anaçlar kullanılarak sık dikimli bahçeler kurulmaktadır. Bu bahçelerde bazen ağaç sıraları duvar gibi çitvari oluşturulmakta, bu da mekanizasyona dayalı budama yöntemlerini gerekli kılmaktadır. Ancak bu duvar şekilleri, budamayı mekanik olarak yapabilmek için de geliştirilmişlerdir. Bu budama yöntemleri, verim ve kaliteyi artırdığı gibi, işçiliği de azaltmakta böylece karlılık yükselmektedir.

Sulama, gübreleme gibi kültürel uygulamalar budamayı gerekli kılmaktadır.

İnsanların beğenisine yönelik olarak, daha iri ve kaliteli meyve elde etmek amacıyla meyve ve sebzelerde, çevresel bir zorunluluk olmamakla birlikte, koltuk alma, uç alma, bilezik alma gibi budama işlemler, yapılmaktadır.

Verimli ağaçlarda, erken yaşlanmayı ve yıl aşırı verimi (yok yılını) kısmen de olsa önlemek için budama yapılmaktadır.

Budamanın Etkileri

Ağaçların büyüme kuvveti Üzerine Etkileri

Budama ağacın bir bölümünde veya bütününde büyümeyi sınırlandırıcı bir etki yaparken, yıllık sürgünlerin büyümesini kuvvetlendirici yönde bir etkide de bulunabilir. Bu bakımdan budamanın etkilerini bodurlaştırıcı etkiler ve kuvvetlendirici etkiler olmak üzere farklı şekillerde incelemek gerekir.

Bodurlaştırıcı Etkiler

Budama, meyve ağaçlarında genellikle bodurlaştırıcı bir işlem olarak kabul edilmekte ve meyve ağacının taç büyüklüğünü istenilen boyutta tutabilmek için uygulanan bir yöntem olmaktadır.

Büyümeyi Kuvvetlendirici Etkiler

Genç ağaçların sürgünleri, doğal olarak kuvvetli büyüme eğilimindedir. Ancak verim çağındaki ağaçlarda da kış dönemindeki kısmen şiddetli bir budamadan sonra tomurcuklardan oluşan yeni sürgünler kuvvetli bir büyüme eğilimi gösterirler. Bu sürgünler daha dik durumlu, yumuşak dokulu olup, olgunlaşmaları geç zamanlara kadar devam eder. Bu etkiler budamanın şiddeti arttıkça artar.

Ağaçların Verime Başlaması, Verim ve Kalite Üzerine Etkileri

Genç ağaçlarda şiddetli budama, meyveye yatmayı geciktirir. Budamanın şiddetine göre bu gecikme 3-5 yıl kadar uzayabilir. Bunun nedeni, ağacın ürettiği karbonhidratların çiçek tomurcuğu oluşumu yerine, sürgün büyümesinde kullanılmasıdır. Çiçek tomurcuklarını topuzlar üzerinde oluşturan elma ve armut çeşitleri, özellikle şiddetli budamayla uzun sürgün vermeye uyartılmış olur ki bu da verime yatmayı geciktirir. Kısaltma kesimleri, ayıklama kesimlerine göre çiçek tomurcuğu oluşumunu daha çok geciktirmektedir. Budama ayrıca taç hacmini de küçülttüğünden, çiçek tomurcuğu oluşacak yerlerin sayısı da azalmaktadır. Dal ve sürgünlerde budama yapmamak veya hafif budama yapmak çiçek tomurcuğu oluşumunu uyartır.    

Ağaçların Ömür Üzerine Etkileri

Budama genellikle ağacın ekonomik ömrünü uzatmakla birlikte, ömrünü azaltıcı bir etki yapar. Ancak şeftali ve asma gibi türlerde budama yapılmazsa ağaçlar ürün yükü altında çabuk ihtiyarlar. Japon grubu erikler de (Prunus salicina) benzer bir eğilim gösterir.

Bazı Olumsuz Etkileri

Kuvvetli budamalar ağacı zayıflatır, genç ağaçlarda verime yatmayı geciktirir. Ayrıca toplam verim azalmasına da yol açar. Dal ve sürgünlerin yöntemine uygun olarak budanmaması çürümelere neden olabilir. Bu ve benzeri olumsuzlukları giderebilmek amacıyla budamayı, ağaçların büyüme ve gelişmeleri, dal yapıları, yaş durumları vb. özelliklerini dikkate alarak ve tekniğine uygun ve uzmanları tarafından yapılmalıdır.

Budamanın Zamanları

Budama, yılın çeşitli zamanlarında yapılabilir. Yazın büyüme döneminde ve kışın durgun mevsimde budamaya yönelik çeşitli işlemler gerçekleştirilir. Yaz ve kış budamalarının ağaç üzerindeki etkileri farklıdır. Bazen bu etkilerden birinden tamamlayıcı yönde yararlanılabilir.

Yaz budaması

Yaz budaması, ağaçlarda yapraklanma ile başlayıp, sonbaharda yaprakların dökümüne kadar devam eder. Bu dönem içinde, yeni oluşan sürgünlerin koparılması (koltuk alma), sürgün büyümesinin çeşitli dönemlerinde tepe kısmının kesilmesi (uç alma, tepe alma), sürgünün tamamen kesilmesi, vb. kesme işlemleriyle, bilezik alma, boğma, açı açma, eğme, bükme gibi uygulamalar yaz budaması kapsamında incelenebilir.

Kış budaması

Budama işlerinin büyük bölümü, kış budama zamanında yapılır. Dal ve sürgünler genellikle bu dönemde ayıklanır ve kısaltılır. Kış budaması sonbaharda yaprak dökümünden sonra başlar, ilkbaharda tomurcukların kabarmaya başladığın zamana kadar devam eder. Sonbaharda yaprakların sararmaya başlamasından sonra sıcak bölgelerde badem gibi bazı türlerde yapılan budamaların zararlı olmadığı konusunda da araştırma sonuçları bulunmaktadır. Ilıman iklim bölgelerinde budama sonbahardan ilkbahara kadar havanın uygun olduğu her zaman yapılabilir. Genel olarak erken çiçeklenen badem ve şeftali gibi türlerin bahara doğru budanması yararlı olur. Çünkü erken budanan türlerde çiçeklenme de erken olmakta, bu nedenle ilkbahar donlarının zararı artabilmektedir.Ancak ilkbaharda don ihtimalinin olmadığı yerlerde sonbaharda da budama yapılabilir. Böyle bölgelerde elma, armut gibi meyveler uygun olan her zamanda budanabilir.

İklimi sert geçen Orta Anadolu, Doğu Anadolu gibi bölgelerde tüm meyvelerde budamaların bahara doğru yapılmasında yarar vardır. Çünkü don olayları ağaçlara zarar verebilir. Mevsimin gidişine göre Şubat ayı sonları ile Mart ayı başları budama için elverişli olabilir. Böyle bölgelerde bahar kısman geç geldiği için kayısı, badem, şeftali gibi türler önce; elma, armut gibi türler daha sonra budanabilir.

Budama Şekilleri

Dikim Budaması

Fidanlıktan sökülüp bahçelerdeki yerine dikilecek fidanlarda ve yeri değiştirilecek olan ağaçlarda dikim budaması yapılır. Fidanlarda yapılacak budamalarda sökülme sırasında yaralanmış olan köklerde sadece yaralı kısımlar kesilir, fazlaca kesimden kaçınılır. Fidanın dallarında da belli bir ayıklama ve kısaltma yapılır. Dalsız, tek gövdesi olan fidanlarda doruk dal fidanın gelişme kuvvetine göre 75-100 cm‘den kesilir. 

Şekil Budaması

Şekil budaması, genç ağaçların ilerideki alacakları terbiye şekline göre budanmalarını kapsar ve fidanlık döneminden başlayarak ağacın tacının gelişmesini tamamladığı döneme kadar 5-6 yıl veya kuvvetli büyüyen ceviz gibi meyve türlerinde daha uzun süre devam eder. Şekil budamasında ağacın çatı dalları ve bunların üzerinde de yardımcı dallar oluşturulur. Çatı dalların birbirine göre konumu, bunların üzerinde yardımcı dalların oluşum şekli, ağaçların terbiye şeklini oluşturur.

Verim Budaması

Verim çağındaki ağaçlarda budama, ağacın sürgün verme gücü ile meyve verme gücü arasında bir denge kurmak, ihtiyarlayan kısımlarını keserek yenilemek, böylece verim çağını uzatmak, ağaca güneşlenmeyi ve havalanmayı en iyi şekilde sağlayacak açıklık kazandırmak, ağacın terbiye şeklini devam ettirmek ve yıl aşırı verim veren ağaçları her yıl verime yatırmayı teşvik etmek amacıyla uygulanmaktadır.

Gençleştirme Budaması

İhtiyarlamaya yüz tutmuş, sürgün verme gücü zayıflamış ağaçlarda, gençleştirme budaması yapılarak kuvvetli sürgün oluşumu sağlanır ve ağacın tacı yeniden oluşturulur. Böylece ağaçta yeniden bir verimlilik çağı başlatılmış olur. Gençleştirme budaması yapılırken ağacın durumu, meyve türünün tepkisi ve çevrenin iklim ve toprak koşulları göz önünde bulundurulur.

Budama Yapılırken Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar

Yıllık sürgünlerin kesimi, kalın dalların kesimi ve yara yerlerinin kapatılması

Budama Araç ve Gereçleri

Budamada yapılacak kesimler için değişik tip ve kalitede klasik ve hava basınçlı ve hidrolikli budama makasları, testereler, serpetler vb. gibi aletlerin yanında mekanizasyon şeklinde yapılan değişik budama makineleri de kullanılır. Budama alet ve makinelerinin kalitesi, budama başarısı üzerine etki oluşturur.

Meyve Türlerine Göre Şekil ve Verim Budamaları

Hemen hemen her tür ve çeşide özelve kullanılan anaçlara göre klasik, bodur ve yarı bodur ağaçlarda olmak üzere kendine has, çok değişik budama şekilleri mevcuttur. Bunlardan bazıları;

Elma

Standart Ağaçlara Uygulanan Şekiller (Doruk Dallı, Değişik Doruk Dallı Şekiller)

Bodur ve Yarı Bodur Ağaçlara Uygulanan Şekiller (Doruk Dallı Hakim Serbest Dallanan İğ Şekli, Dikey Eksenli Şekil)

Armut

Standart Ağaçlara Uygulanan Şekiller

Bodur ve Yarı Bodur Ağaçlara Uygulanan Şekiller

Şeftali

Standart ve Yarı Bodur Ağaçlara Uygulanan Şekiller

Sık Dikim Bahçelerinde Özel Şekiller

Erik

Standart Ağaçlara Uygulanan Şekiller

Bodur ve Yarı Bodur Ağaçlara Uygulanan Şekiller

(İğ Şekli, Dikey Eksenli Şekil, Y Şekli)

Kayısı-Kiraz-Vişne

Standart Ağaçlara Uygulanan Şekiller (Doruk Dallı, Değişik Doruk Dallı Şekiller, Çanak Şekli)

Bodur ve Yarı Bodur Ağaçlara Uygulanan Şekiller

                                                                 Selçuk Üniversitesi Ziraat Fakültesi

                                                                Bahçe bitkileri Bölümü Öğretim Üyesi

      Yrd. Doç. Dr. İsmail Hakkı KALYONCU

Kaynaklar

Anonim, 2013. Meyve ağaçlarında Budama Tekniği.http://www.gencziraat.com/Budama-Teknikleri/Meyve-Agaclarinda-Budama-Teknigi-11.html

Chandler, W. H. 1957. DeciduousOrcharts. LeaFebiger, Philadelphia.

Soylu, A., 2006. Meyve Ağaçlarında Budama ve Aşılama. Hasat Yayıncılık. Hasat Yayıncılık Ltd. Şti. P. K. 212, Kadıköy, 34711, İstanbul

Ülkümen, L. 1973. Bağ-Bahçe Ziraati. AtatürkÜniversitesi Ziraat Fakültesi, Yayın No: 67,415s.Erzurum.

Ülkümen, L., Özbek, S., 1950. Modern Meyvecilik. Ankara Üniversitesi Basımevi. Ankara.

Warmund, M. R., 1997.TheVerticalAxis Sistem: A trainingmethodforgrowingapletrees.  http://muextension.missori.edu./explore/agguides/hort/g06024.htm 

Yılmaz, M., 1990. Meyve Ağaçlarında Budama. Çukurova Üniversitesi Basımevi, Adana