MEYVE BAHÇESİ KURACAKLARA TAVSİYELER

Son yıllarda ülkemizde olduğu gibi ilimizde de meyveciliğe olan ilgi giderek artmaktadır. Kış mevsimine girdiğimiz bu dönemde meyve bahçesi kurmayı düşünenlerin hazırlıklarını yapmaya başlamaları gerekmektedir. Meyvecilik tarımın diğer dallarından farklı özellikler gösteren, bu itibarla yetiştiriciliği daha fazla bilgi ve tecrübe isteyen bir konudur. Bu nedenle meyve bahçesi kuruluş aşamasından itibaren azami dikkatin gösterilmesi ileride karşılaşabileceğimiz problemleri ortadan kaldırabilir. Aksi halde kuruluş aşamasında yapılacak hataların ileride telafisi zor, masraflı, hatta imkansız olabilir. Bu yazımızda ilimizde meyve bahçesi kurmayı düşünenler için yararlı olacağını umduğumuz bazı hususlar üzerinde durulacaktır.         

Meyve ağaçları uzun ömürlü bitkiler olduklarından dikildikleri yeri uzun süre işgal ederler. Bu nedenle bahçe kurulması sırasında azami dikkatin ve titizliğin gösterilmesi gerekmektedir. Bir yerde meyve bahçesi kurulması aşamasında üzerinde durulacak konular şunlardır;

Ekonomik faktörler: Bir yerde kurulacak meyve bahçesinden elde edilecek gelirin yüksek olması en önemli amaçlardandır. Bu nedenle işin ekonomik boyutu iyi bir şekilde incelendikten sonra karar verilmelidir. Ekonomik olarak diğer önemli bir konu meyve bahçesi kurulacak yerin ulaşımıdır. Meyve bahçeleri için mümkün olduğunca ulaşım imkanları yeterli yerler seçilmelidir. Meyve bahçesi tesis edilecek yerin büyük tüketim merkezlerine yakın olması ekonomik olarak büyük avantaj sağlar. Meyve bahçelerinde yılın değişik dönemlerinde işçi ihtiyacı sözkonusudur. Bahçe kurulacak yerde bu bakımdan da bir sıkıntı olmamalıdır.

Yer seçimi: Bir yerde meyve ağaçlarının sağlıklı gelişmesi ve ürün vermesi her şeyden önce çevre şartlarının o tür ve çeşit için uygunluğuna bağlıdır. Meyve ağaçlarının yetiştiği çevrede en önemli faktörler iklim, toprak, yer ve yöneydir.

İklim: Meyve tür ve çeşitlerinin iklim istekleri büyük farklılıklar gösterir. Meyve bahçesi kurulmadan önce yetiştirilmesi düşünülen tür ve çeşidin iklim istekleri hakkında yeterli bilgiye sahip olmak başarılı yetiştiriciliğin gereklerindendir.

Sıcaklık: Bir yerde bir bitki türünün yetişmesini sınırlayan en önemli faktör sıcaklıktır. Hava sıcaklığı meyve ağaçlarında birçok etkiye sahiptir. Bir yerde yetiştirmeyi düşündüğümüz meyve tür veya çeşidinin her şeyden önce o yerde uzun yıllar kış soğuklarından zarar görmeden yaşayabilmesi gereklidir.

İlkbahar mevsiminde meydana gelecek donlar çiçek ve küçük meyvelere zarar vererek ürünü tehlikeye sokabilir. Konya ilinde bu zararlara sık sık rastlanır. İlkbahar donları en fazla badem, kayısı, erik, şeftali ve kiraz gibi, diğer meyve türlerinden erken çiçek açan türlerde zarar yapar. Konya gibi Nisan ayı sonlarına kadar don tehlikesi olan yerlerde erken çiçek açan türleri fazla kullanmamak gereklidir.

Sonbahar mevsimi bazı meyve türleri için hasat zamanıdır. Meyveleri henüz hasat edilmeden meydana gelebilecek donlar bu ürünlere zarar verebilir. Aynı şekilde dinlenmeye geç giren ceviz, şeftali ve badem gibi meyve türlerinde bu donlar sürgün ve tomurcuklara da zarar verebilir. Bu konuda çeşit seçimi de önemlidir. Örneğin; Konya ilinde birçok elma çeşidi rahatlıkla yetişmesine rağmen, Pink Lady gibi geç olgunlaşan çeşitler meyve henüz ağaçta iken sonbahar donlarından zarar görebilir.    

Nem: Meyve ağaçları su ihtiyacının büyük bölümünü topraktan karşılar. Bu nedenle toprak nemi ağacın gelişmesi, meyve verimi ve kalitesi üzerine önemli etkiye sahiptir. Toprak neminin en önemli kaynağı yağışlardır. Meyve ağaçlarının büyük bir bölümü özellikle meyve bağlama ve gelişmesi döneminde suyu fazla tüketir. Bu nedenle meyve bahçesi kurulacak yerde mutlaka yeterli ve kaliteli su kaynağı bulunmalıdır. Konya ili ülkemizde yıllık yağışın en az olduğu bir bölgededir. Bu nedenle sadece yağışlar meyve ağaçlarının su ihtiyacını karşılayamaz. Bu nedenle meyve kurulacak yerde yeterli sulama suyu bulunmalıdır. Ayrıca sulama suyunun bahçe kurulmadan önce analiz ettirilip sulama için uygunluğu araştırılmalıdır.

Dolular: Dolu yağışları meyve ağaçlarına yılın hemen hemen her döneminde zarar verebilir. Özellikle gelişme döneminde meydana gelen dolular yaprak, çiçek, meyvelere zarar verir. Çiçek ve meyveleri dökebilir, meyvelerde leke ve yaralar meydana getirebilir. Bu nedenlerle sık sık dolu olayı meydana gelen yerlerde meyve bahçesi kurmamak veya bu zarara karşı file örtü kullanmak tavsiye edilir.

Kar: Kış aylarında düşen kar yağışı meyve ağaçlarının köklerini soğuğa karşı korur, bahçe toprağının su ihtiyacını karşılar. Ancak, özellikle rakımı yüksek yerlerde fazla kar yağışı kiraz gibi meyve ağaçlarında dalları kırabilir. Konya ilinin Hadim ve Taşkent gibi ilçelerinde rakımı yüksek yerlerdeki meyve bahçeleri geçtiğimiz kış mevsiminde aşırı kar yağışından önemli zararlar görmüştür. Bu nedenle mümkün olduğu kadar rakımı çok yüksek yerlerde meyve bahçesi kurulmaması, kurulmuş ise ağaçların dengeli bir şekilde terbiye edilmesi gereklidir.    

Toprak: Toprak meyve ağaçlarının büyüme, verim ve kaliteleri üzerine etkili bir faktördür. Meyve türlerinin toprak istekleri birbirinden farklıdır. Meyve bahçelerinin türlerin isteklerine uygun topraklarda kurulması bitkilerin beslenmesi ve verimi bakımından önem arzeder. Genel olarak derin, verimli, tınlı, nem tutma kapasitesi yeterli, geçirgen ve organik maddece zengin topraklar meyvecilik için uygundur. Meyve bahçesi kurulurken toprak bakımından üzerinde durulması gereken hususlar toprak tipi, taban suyu, toprak derinliği, toprak reaksiyonu ve tuzluluk ile toprak yorgunluğudur.

Taşlı ve çakıllı topraklar yeterli toprak bulundurursa iyi bir sulama ve gübreleme ile meyvecilikte kullanılabilir. Kumlu topraklar yeterli sulama ve gübreleme ile meyvecilik yapılabilir. Killi topraklar geçirimsiz ve havalanması zor topraklar olup, iyi bir organik madde takviyesi ile meyvecilikte kullanılabilir. Konya ilinde toprak yapısı genellikle killi olup, meyve bahçesi kurulmadan önce yeterli miktarda organik gübreler kullanılmalıdır. Kireçli topraklarda kireç oranına göre farklı meyve türleri yetiştirilebilir. Tınlı toprakların geçirgenlik ve havalanması oldukça iyidir. Meyveciliğe en uygun toprak tipidir.

Taban suyunun yüksek olması meyve bahçelerinde problemlere sebep olabilir. Taban suyu elma, erik ve ayva gibi yüzlek köklü türler için 1 m, armut, vişne ve şeftali için 2 m, kayısı, badem ve ceviz gibi derin köklü türler için ise 4 m‘den yukarıda bulunmamalıdır.

Meyve ağaçları uzun ömürlü ve derin köklü bitkiler olduğundan meyve bahçesi kurulacak arazide toprak derinliğinin büyük önemi vardır. Meyve ağaçlarının kökleri tür ve çeşide göre değişmekle birlikte 1-8 m derine inebilir. Genel olarak ayva, elma ve erik gibi yüzlek köklü bitkiler için en az 1 m, armut, kiraz ve ceviz gibi türler için de en az 2 m toprak derinliği gereklidir. Meyve bahçesi kurulmadan önce bahçenin farklı yerlerinden profil alınarak taban toprağın derinliği tespit edilmelidir. Tabanda 2 m‘ye kadar geçirimsiz kaya tabakası varsa burada derin köklü türleri kullanmamak gerekir. Tabanda kist veya pulluk tabanı bulunması halinde bu tabaka kırılmadan meyve bahçesi kurulmamalıdır. Kist tabakası riper veya dipkazan vasıtasıyla şerit halinde kırılabilir. Konya ilimizde özellikle kist tabakasına sıklıkla rastlanmakta olup, meyve bahçesi kurulmadan önce bu tabakanın mutlaka kırılması gereklidir.

Uzun yıllar aynı arazi üzerinde aynı meyve türünün yetiştirilmesi durumunda ağaçlarda tedavisi imkansız bazı problemler ortaya çıkabilir. Bu nedenle yaşlanmış bahçeler söküldüğünde yerine mümkünse aynı meyve türünü dikmemek gerekir. Eğer aynı meyve türünün yetiştirilme mecburiyeti varsa bu arazide en az 2-3 yıl yeşil gübre bitkisi yetiştirilmelidir.

Bahçe kurulmadan önce arazinin farklı yerlerinden uygun yöntemlerle alınan toprak örneklerinde analiz yaptırılarak dikimden önce ilave edilmesi gereken besin maddeleri verilmelidir.                

Yer ve yöney: Meyve bahçesi kurmak için en uygun yerler hafif meyilli ve hava akımına açık yerlerdir. Bu özellikler arazide soğuk havanın birikmesini önler, böylece üşüme ve don zararı azalır. Konya ilinde de düz, kısmen çukur ve hava akımı yetersiz olan alanlarda kurulan bahçelerde soğuk zararı daha fazla görülmektedir. Bu nedenle ilimizde ovalardan ziyade hafif meyilli alanlar meyveciliğe daha uygundur.

 2. Meyve türlerinin döllenmesi

Meyve türlerinin çoğunda meyve ve tohum oluşumu için tozlanma ve döllenmeye ihtiyaç vardır. Her bir meyve türü ve çeşidinin kendine has bir döllenme yapısı vardır. Bahçe kurulmadan önce meyvelerin bu özelliklerinin bilinmesi gereklidir. Meyve türlerinin bazıları kendine verimli olup kendi çiçek tozu ile döllenebilir. Bu türlerde tek çeşit ile bahçe kurulabilir. Bazı türler ise kendine kısırlık gösterir, yani kendi çiçek tozu ile döllenemez. Bu durumda bunların meyve vermesi için uygun bir çeşitten çiçek tozu alması gerekir. Yani tek çeşit ile bahçe kurulamaz, dölleyici çeşit veya çeşitlere ihtiyaç duyulur. Özellikle elma, armut, kiraz ve bazı erik çeşitlerinde bahçe kurulması aşamasında kullanılacak çeşidin dölleyicisinin de uygun bir planla bahçeye yerleştirilmesi gerekmektedir.   

Fidan seçimi ve dikimi

Ticari meyve bahçeleri fidanlarla kurulur. Sağlıklı ve verimli bir bahçe kurmanın ilk kuralı sağlıklı fidanların kullanılmasıdır. Bu nedenle fidanların sertifikalı, etiketli, sağlıklı ve kuvvetli olması, ayrıca tercihen dallanmış ve bahçenin kurulacağı bölgede üretilmiş olması gereklidir.

Toprak işleme, sulama, gübreleme, zirai mücadele ve hasat gibi işlemlerin kolay yapılabilmesi için düz olmayan arazilerin tesviye edilmesi gerekebilir. Özellikle çok meyilli arazilerde teraslar oluşturulabilir. Teras oluşturma esnasında üst toprak yer değiştirdiğinden toprak hazırlığının iyi yapılması gereklidir.

Dikim mesafelerinin tespiti meyve türü, çeşidi, kullanılan anaç, toprak özellikleri, sulama durumu ve iklime göre değişebilir. Meyve ağaçları bulundukları yeri uzun süre işgal ettiklerinden bahçe kurulurken dikim mesafelerinin uygun tespiti gereklidir.

Düz arazilerde meyve bahçesi kurulacağı zaman kare, dikdörtgen veya üçgen gibi dikim şekiller uygulanır. Son yıllarda yaygınlaşan bodur ve yarı bodur anaçlarda yaygın olarak dikdörtgen veya sıraya dikim yapılır. Arazi meyilli ise kontur dikim şekli uygulanır.

Arazi hazırlanıp dikim şekline karar verildikten sonra fidanların dikileceği yerler işaretlenir. Daha sonra fidan çukurları açılır. Fidan çukurları 50-60 cm genişlik ve 50-100 cm derinlikte açılır. Fidanlar dikilmeden önce dikim budaması yapılır. Fidanlarda aşı bölgesi dikimden sonra toprağın en az 10 cm veya 1 karış üzerinde kalmalıdır. Daha sonra çukur etrafına çanak yapılarak can suyu verilir.

Kışları sert geçen bölgelerde meyve fidanlarını şiddetli soğuklar geçtikten sonra dikmek gerekir. Aksi halde şiddetli soğuklar fidanlara zarar verebilir. Kışları ılık geçen yerlerde ise sonbaharda da dikim yapılabilir. Konya ilinde genel olarak fidan dikiminin ilkbahara yakın dönemde yapılması tavsiye edilebilir. Fidan dikimini ilkbaharda çok geciktirmemek, fidanlarda gözler kabarmadan yapmak gerekir.

Kullanılacak tür, çeşit ve anaçların seçimi

Meyve bahçesi kurarken seçilecek türün her şeyden önce bahçe kurulacak yerin ekolojisine uygun olması gereklidir. Seçilecek türün ekonomik değeri yüksek olmalıdır. Tür konusunda karar verildikten sonra çeşit seçimi yapılır. Bir meyve türüne ait çok sayıda çeşit mevcut olup, yine ekolojiye uygunluk ve ekonomik önemine göre çeşit seçimi yapılır.

Meyve türleri için değişik kuvvette anaçlar mevcuttur. Bu anaçlar genel olarak gelişme kuvvetlerine göre çok kuvvetli, kuvvetli, orta kuvvetli, zayıf ve çok zayıf olarak gruplandırılır.

Ülkemizde meyve fidanı üretiminde eskiden beri kuvvetli ve çok kuvvetli anaçlar kullanılmıştır. Ancak son yıllarda zayıf ve orta kuvvetli anaçların kullanımı yaygınlaşmaya başlamıştır. Bodur ve yarı bodur anaçların kullanımı ile birim alandan daha fazla ürün alınır. Bu anaçlar üzerindeki bitkiler daha erken meyveye yatar. Ağaçlar küçük olduğundan ışıklanma ve havalanma daha iyi olur, bunun sonucunda kalite artar. Budama, ilaçlama ve hasat gibi işlemler kolaylaşır ve işçilik masrafları azalır. Ancak bu anaçların da değişik iklim ve toprak istekleri mevcut olup, buna göre seçim yapılmalıdır.

                                                                                      Prof. Dr. Lütfi PIRLAK

                                                                               Selçuk Üniversitesi Ziraat Fakültesi

                                                                              Bahçe Bitkileri Bölümü Öğretim Üyesi