Buğday ve diğer tahılların tarımı bütün insanlık ve ülkemiz için çok büyük öneme sahiptir. İstatistiklere (Fao, 2010) göre buğday verimi ortalama olarak Ülkemizde 273 kg/da olmasına rağmen Dünya‘da 357 kg/da‘dır. Türkiye‘de birim alandan alınan buğday veriminin Dünya, ABD ve pek çok ülkeye göre düşük olmasının ve genetik verim kapasitesi ortalama 1450 kg/da olan çeşitleri yetiştirmemize rağmen bu verimin sadece %16‘sını alabilmemizin nedeni yetersiz veya bilinçsiz gübreleme gibi kültürel tedbirler, iklim faktörleri ve toprak özellikleridir.

Gübreleme bu faktörler içinde çok önemli bir yere sahiptir. Çünkü bu zamana kadar yapılan araştırmalarda buğdayın yetiştiriciliğinde alınması gereken diğer kültürel tedbirlerin (sertifikalı tohum kullanma, hastalık ve zararlılarla mücadele, sulama v.b) alınması ile uygun ve dengeli bir gübreleme sonucu verimin %40 ile %100 arasında değişen oranlar da arttığı belirlenmiştir. Bitkiler bol ve kaliteli bir ürün için topraktan azot, fosfor, potasyum, kalsiyum, magnezyum, kükürt, demir, çinko, mangan, bakır, bor, molibden ve klor olmak üzere 13 adet besin elementini yeterli miktarlarda almak zorundadırlar. Bunun için toprak analizi yaptırarak bu elementlerden toprakta noksan düzeyde olanları bitkilere uygun ve dengeli bir gübreleme programı ile sağlanmalıdır. Bütün tahıllarda ve buğdayda genellikle değişik gelişme dönemlerinde bitki büyümesi ve besin elementleri alımı arasında bir benzerlik mevcuttur. Kışlık buğdayda ve tahıllarda sonbaharda çimlenmeden sonra iklime bağlı olarak uzunca bir süre gelişme çok yavaş olduğu gibi besin elementleri alımı da çok azdır.

İlkbaharda gelişme ile birlikte besin elementleri alımı da artarak, kardeşlenmeden başak oluşumu döneminin sonuna kadar geçen zamanda hem büyüme hem de besin elementleri alımı en üst düzeye çıkar ve bu dönemden sonra büyüme ile birlikte besin elementleri alımı azalır. Bu durum, buğdayın gübreleme programında birim alandan kaliteli yüksek verim alabilmek için göz önünde bulundurulması gereken çok önemli hususlardan biridir.

TABAN GÜBRELEMESİ

Gübre, tohum ekiminde kombine mibzerle tohumun düştüğü yerin 5-7 cm sağına veya soluna ve 5-7 cm altına olacak şekilde banda verilmelidir. Taban gübrelemesinde buğday ve diğer tahıllara toprak analizi sonuçlarına göre verilmesi gereken fosforun tamamı, azotun 1/3-1/5‘i ve noksanlığı olan diğer besin elementleri verilmelidir. Araştırma sonuçlarına göre buğday bitkisi 400 kg/da dane ve bu dane verimini sağlayan sap verimi ile dekardan toplam olarak 5-6 kg fosfor (P2O5) kaldırmaktadır. Bunun yanında gübrelerle toprağa uygulanan fosforun bir kısmında bitkinin alamayacağı şekle dönüşeceği için toprak analizlerine göre buğdaya kuru şartlarda 0-9 kg/da ve sulama yapılan veya suyun yeterli olduğu şartlarda 0-11 kg/da saf fosfor (P2O5) verilmelidir. Araştırmalara göre Orta Anadolu‘da buğday ve diğer tahıllara taban gübrelemesinde en fazla 3 kg/da saf azot verilmelidir. Çünkü ekim esnasında verilen fazla azot tuz etkisi ve amonyak toksisitesi nedeniyle toprağın su miktarına bağlı olarak tohumun çimlenmesini azaltmaktadır. Bu nedenle taban gübrelemesinde verilecek saf fosfor miktarı 3 kg/da‘ın üzerinde olursa diamonyum fosfat (DAP, %18N, %46 P2O5), 3 kg/da‘ın altında olursa 20.20.0 gibi eşit düzeyde azot ve fosfor içeren gübrelerin kullanılması önerilebilir.

Toprak analizlerine göre toprağımızda potasyum (K2O), kükürt (S) ve magnezyum (Mg) noksanlığı bulunması durumunda bu besin elementleri saf olarak kuru şartlarda 1-4 kg/da, sulu şartlarda ise 1-6 kg/da dozlarında potasyum sülfat (%50 K2O, %17 S), magnezyum sülfat (%10 Mg, %13 S veya %17.5 Mg, %23 S), kükürt veya 15.15.15 kompoze gübreleri ile sağlanabilir.  

Toprağımızda çinko ve bor noksanlığı varsa tohum ekimi öncesi 1-4 kg/da arasında çinko sülfat (ZnSO4 7H2O, %23 Zn) ve 500 gram-1500 gram arasında borik asit (%17.5 B) veya Tarım Bor (%18 B) suda eritildikten sonra toprak yüzeyine püskürtülüp toprağa karıştırarak veya taban gübresi ile birlikte verilmelidir.

Taban gübreleri ile birlikte topraktan 4-6 kg-L/da katı veya sıvı humik asit uygulamasının çok büyük yararları olabilir.

ÜST GÜBRELEME

Buğdayın kardeşlenme başlangıcından başaklanma ve hatta dane dolum dönemine kadar yapılan gübrelemedir. Üst gübrelemede esas olarak buğday ve diğer tahıllara azot verilir.

Azotlu gübreleme tahılların verim ve kaliteleri yanında hastalık ve zararlılar ile olumsuz iklim koşullarına dayanıklılığı üzerinde çok etkilidir. Araştırmalara göre genellikle buğdaya kuru şartlarda 6-10 kg/da, sulu şartlarda ekmeklik buğdaylara 12-14 kg N/da, makarnalık buğdaylara ise 14-18 kg N/da azot uygulanması önerilmektedir. Bu azotun taban gübrelemesinde 3 kg/da‘nın verildiği kabul edilirse üst gübrelemede kuru şartlarda 3-7 kg N/da, sulu şartlarda ekmeklik buğdaylara 9-11 kg N/da, makarnalık buğdaylara ise 11-15 kg N/da uygulanması gerekir. Bu azot kuru şartlarda bir defada, yağışı yeterli olan veya sulama yapılan yörelerde ise eşit parçalar halinde en az iki defada yapılmalıdır. Kuru şartlarda azotun tamamı erken ilkbaharda üre gübresi şeklinde verilmelidir. Sulu şartlarda üst gübrelemesi ile verilecek azotun ilk parçası erken ilkbahar veya kardeşlenme döneminde üre gübresi, geriye kalanı ise sapa kalkma veya başak oluşturma döneminde amonyum nitrat (%33 N) gübresi şeklinde verilmelidir.

Ayrıca buğdaya özellikle de makarnalık buğdaylara üst gübreleme ile verilecek azotun yaklaşık 2-3 kg/da‘ı başak oluşturma döneminde verilirse dane protein oranının artışına katkı sağlamasının yanında danede dönme oluşumu önlenir veya önemli düzeyde azaltılabilir.

Toprakta noksanlığı olmasına rağmen ekim öncesi veya esnasında topraktan çinko uygulaması yapılmamış ise topraktan uygulama kadar yararlı olmamakla birlikte yapraktan püskürtülecek çinko sülfat uygulaması kardeşlenme döneminden itibaren 15-20 gün aralıklarla 2-3 defada yapılmalıdır. Yapraktan uygulamada % 0.2 çinko sülfat (100 litre suda 200 gram çinko sülfat eritilip, biraz yayıcı ve yapıştırıcı madde ilave edilerek hazırlanabilir) içeren çözeltiden bitkilerin yaprakları tamamen ıslanacak (20-30 L/da) kadar verilir.

Bor noksanlığı olan topraklarda çiçeklenme döneminden 10-15 gün önce %0.1 borik asit (H3BO3; 100 litre suda 100 gram borik asit eritilip, biraz yayıcı ve yapıştırıcı madde ilave edilerek hazırlanabilir) içeren çözeltiden bitkilerin yaprakları tamamen ıslanacak (20-30 L/da) kadar verilir. Yapraktan uygulamalar akşamüstü güneş batımına yakın zamanda yapılmalıdır.

                                                                                                  Prof. Dr. Sait GEZGİN
                                                                                                     S.Ü. Ziraat Fakültesi

                                                                                      Toprak Bilimi ve Bitki Besleme Bölümü