Tohum kaynaklı hastalık etmenleri bitkisel üretimde değişik yollarla etkili olmakta ve önemli kayıplara neden olmaktadırlar. Tohum kaynaklı patojenlerin özellikle bitkilerden alınan ürün ile tohum kalitesi üzerinde etkin oldukları göze çarpmaktadır.

Her şeyden önce tohum kaynaklı hastalıklar bitkilerden elde edilen ürün miktarının azalmasına neden olurlar. Tohum bitkisel üretimde temel bir girdidir. Dünyada üretilen kültür bitkilerinin yaklaşık % 90‘a yakın kısmı tohum aracılığı ile üretilmektedir. Dünyada insanların beslenmesini sağlamak amacıyla en fazla yetiştirilen bitkiler arasında tahıllar, baklagiller, şeker pancarı ve sebzeler yer almaktadır. Bu bitkiler çoğunluğu tohum kaynaklı olan patojenler tarafından zarara uğratılmakta ve önemli ürün kayıpları ortaya çıkmaktadır. Dünyanın farklı bölgelerinde çoğunluğu tohum kökenli olan hastalıkların oluşturdukları ürün kayıpları değişkenlik göstermektedir. Bu kayıp oranı Asya‘da gelişmekte olan ülkelerde % 30 civarında iken, Avrupa ülkelerinde % 25, Kuzey Amerika ülkelerinde ise % 15 civarındadır.

Tohum kaynaklı hastalıkların ikinci en önemli olumsuz etkileri ekilen tohumun çimlenme yeteneğinin azalması veya kaybolmasına neden olmaları şeklindedir. Tohumda bulunan patojenlerin çoğu tohumlar ekildikleri zaman aktif durumdadırlar. Bu nedenle patojenler tohumlarda çürüme, çıkış öncesi veya sonrası çökerten gibi hastalıklara yol açabilirler. Bunun sonucunda da tarlada düzensiz bitki çıkışları ve zayıf görünümlü bitki toplulukları ortaya çıkar. Patojenlerden dolayı ekilen tohumların çimlenme yeteneklerinin azalması veya tamamen kaybolması bitki çeşidi, tohumda bulunan patojenin türü, yoğunluğu ve tohumda bulunma yerine göre değişkenlik gösterebilir. Örneğin soya fasulyesi tohumları Cercosporakikuchii isimli mantarla (fungus) bulaşıkken tarladaki bitki çıkışı % 12 azalırken, Macrophominaphaseolina adlı mantar ile bulaşık olduklarında  % 59 oranında bitki çıkışında azalma meydana gelmektedir. Yine bakteriyel ve viral patojenlerle bulaşık olan tohumlarında çimlenme güçlerinde azalmalar gözlenebilmektedir. Yapılan çalışmalar Yonca mozaik virüsü ile bulaşık olan yonca tohumlarının çimlenme güçlerinde yaklaşık % 35 düzeyinde azalmaların meydana geldiğini ortaya koymuştur.

Tohum patojenlerin yaşamlarını devam ettirmeleri yönünden önemli bir kaynaktır. Bazı durumlarda tek bir tohumun bile hastalıkla bulaşık olması tarlada pek çok bitkinin enfeksiyona yakalanma riskini artırmaktadır. Tohum kökenli bir enfeksiyon yeni bitkilere bulaşma açısından odak(merkez) görevini üstlenir ve salgınlara neden olabilir. Aynı zamanda tohum yoluyla hastalıkların taşınması da dikkate alınması gereken bir olgudur. Çünkü tohum yoluyla bir hastalık o hastalığın olmadığı temiz alanlara kolaylıkla bulaşabilir. Bu şekilde tohum kökenli bir hastalık tohum yoluyla Ülke içinde temiz alanlara geçiş yapabileceği gibi Ülkelerden ülkelere de bulaşma imkanı bulabilir. Onun içinde bir hastalığın yaşamını devam ettirmesi ve etrafa yayılmasını önlemede kullanılan tohumluğunsağlıklı olması çok önemlidir.

Bazı tohum kaynaklı hastalıklar tohumlarda renk bozulmaları ve şekil değişiklikleri gibi belirtilerin ortaya çıkmasına neden olurlar. Bu tip tohumlar hem üretilen tohumluğun özelliğini olumsuz yönde etkilerler hem de tohumluk kalitesinde düşüşlere neden olurlar. Bazı patojenlerin tohumlarda neden oldukları enfeksiyonlar tohumlardaki besin maddelerinin niteliklerinde biyokimyasal yönde değişmelere veya bozulmalara yol açmaktadırlar. Hastalıklı tohumların yağ içeriklerinde ve kalitelerinde değişimler yaşanabilmektedir.Örneğin Phomopsis adlı mantar (fungus) ile bulaşık olan soya fasulyesi tohumlarının sağlıklı olanlara göre daha düşük kalitede yağ içerdikleri belirlenmiştir. Yerfıstığı tohumlarında Aspergillusflavus ve Cladosporiumherbarum adlı fungusların yağ içeriğinin azalmasına neden oldukları gözlenmiştir.Adı geçen tohum kaynaklı funguslar tohumlarda yağ rengini de değiştirmektedir.

Tohumlarda bulunan bir kısım patojen ve saprofit(çürükçül) organizmaların tohumlarda toksin oluşturdukları bilinmektedir. Örneğin, Aspergillusflavus adlı fungus ile bulaşık olan yerfıstığı tohumlarında büyük baş hayvanlara, koyunlara, tavuklara ve kemirgenlere zararlı etkide olan bir aflatoksinin oluştuğu gözlenmiştir.Buaflatoksin karaciğerde nekroz meydana getirmekte ve safra kesesi damarlarında ur gelişimine yol açmaktadır.Çeltik tohumlarına bulaşan bir mantar çeltik tohumlarında sararmalara neden olmakta ve sararmış bu çeltik tohumları ile beslenen hayvanlarda karaciğer büyümesi ve sonunda ölüm görülmektedir.Bu örnekleri daha da artırmak mümkündür.

Tohum kaynaklı hastalıkların hem bitkisel üretimdeki verimlilik ve kaliteye hem de insan ve hayvan sağlığı üzerindeki olumsuz etkilerini azaltmak için tohumluk üretimin ekiminden hasadına kadar, hasadından depolanmasına kadar ki olan süreçte her türlü hijyenik ve terapatik bitki koruma tedbirlerine titizlikle uyulması gerekir.

                                                                                                         Prof. Dr. Nuh BOYRAZ

                                                                                                     -TMMOB ZMO Konya Şubesi

                                                                                                         Yönetim Kurulu Üyesi

                                                                                                     -S.Ü. Ziraat Fakültesi

                                                                                                      Bitki Koruma Bölümü

                                                                                                         Öğretim Üyesi